U VELIKOM bečkom ratu (1683-1699.), koji su hrišćanske države vodile protiv Turske, počelo je povlačenje Turaka iz Srednje Evrope.
Austronemačka vojska, koja je u leto 1688. godine u prodoru ka Beogradu ušla u Zemun, zatekla je naselje oštećeno i prazno, jer se muslimansko stanovništvo povuklo s turskom vojskom, a hrišćansko razbeglo po okolini. Posle zauzimanja Beograda, hrišćanska vojska, pomognuta srpskim dobrovoljcima, nastupala je ka jugu, sve do poraza koji je doživela kod Kačanika, 1690. godine, kad je počelo njeno naglo povlačenje. U poznu jesen iste godine, posle prolaza najvećeg dela izbeglica pod vođstvom srpskog patrijarha Arsenija III Čarnojevića, i posle pada Beograda, Turci su ponovo ušli u Zemun i u njegovoj blizini, između Save i Dunava, ušančili su svoju vojsku. Komandant austronemačke vojske princ Ludvik Badenski ponovo je krenuo vojsku preko Srema ka Beogradu, ali naišavši na Turke, nije se upustio u borbu na ovom terenu, već su se odlučne bitke odigrale kod Slankamena 1691. i Sente 1697. godine. Posle ovih turskih poraza sklopljen je 1699. godine karlovački mir, kojim su osvajači s Istoka potisnuti iz Srednje Evrope, ali je jugoistočni Srem sa Zemunom ostao u njihovim rukama.
ULAZAK ZEMUNA U SASTAV AUSTRIJE I NJENE VOJNE GRANICE
Godine 1716. našla se Austrija kao mletačka saveznica ponovo u ratu s Turcima. Proslavljeni vojskovođa princ Evgenije Savojski porazio je Turke kod Petrovaradina, a sledeće godine, došavši Banatom do Dunava, rešio se na osvajanje Beograda. Mostom podignutim preko Dunava prešla je vojska i 19. juna 1717. otpočelo je opkoljavanje. Desetak dana kasnije sagrađen je most preko Save i jedan korpus austronemačke vojske prebačen je na sremsku obalu. Ovim manevrom manjim turskim jedinicama u Zemunu i okolini nije ništa drugo preostalo nego da se povuku, što su i učinile 1. jula 1717. godine.
Ušavši u Zemun, austronemačka vojska počela je fortifikacione radove na levoj obali Save i desnoj obali Dunava u cilju zaštite svojih komunikacija. Pokušaj oko 4.000 janičara, koji su prešli na sremsku stranu, da ometu ove opsadne pripreme bio je suzbijen.
Opsadni obruč oko Beograda bio je završen i 23. jula otpočelo je bombardovanje tvrđave, koju je branilo oko dvadeset do trideset hiljada vojnika i znatan broj topova. U međuvremenu pristizala je glavna turska vojska koja je sa dve stotine hiljada vojnika zauzimala borbeni poredak pred Beogradom. Ovim turskim snagama s juga i u Beogradu suprotstavilo se 78.000 pešaka, 32.000 konjanika, desetine hiljada srpskih dobrovoljaca, zatim austrijska rečna flota u čijem je sastavu bilo i šest hiljada Srba iz Vojvodine sa šajkama. Kad je turska artiljerija počela da tuče prostor na kojem se nalazila nemačkoaustrijska vojska, princ Evgenije je sazvao ratno veće koje je donelo odluku da glavnina trupa izvrši juriš na neprijatelja, a ostale jedinice da zadržavaju ispade Turaka iz Beograda i da čuvaju savski most. Tako je 15. avgusta izvršen raspored; u ponoć je austrijska konjica napala neprijatelja i ubrzo je na celom frontu vođena žestoka bitka. Turska vojska bila je razbijena i počela je u neredu da se povlači prema jugu. Osamnaestog avgusta predala se Beogradska tvrđava, a preživela posada, sa ženama, decom i pokretnom imovinom sprovedena je za Niš i Kladovo.
Ovaj rat završen je mirom u Požarevcu 1718. godine. Austrija je dobila, osim drugih predela, Banat, Malu Vlašku, severnu Srbiju i jugoistočni Srem sa Zemunom. Treba navesti da je ovo najuspešniji mir koji je Austrija sklopila s Turskom, i da je Austrija, prostorno, tada bila najveća. Ovaj sporazum o miru doneo je i jedan značajan trgovinski ugovor koji he vrlo povoljno uticati na razvoj pograničnih krajeva i celokupnu razmenu između privredno razvijene Austrije i zaostalije Turske. Posle borbi i pustošenja, sređivale su se prilike u Zemunu i donjem Sremu. Muslimanski živalj bespovratno je otišao. Razbeglo hrišćansko stanovništvo vraćalo se na svoja ognjišta. Pored starosedelaca Srba, i nešto Cigana, naseljavale su Zemun i nemačke zanatlijske porodice koje su se kretale s vojskom. hiljadu i pet stotina stanovnika, koliko se računa da je Zemun imao u to vreme, bavilo se, osim pomenutih zanimanja stranaca, pretežno poljoprivredom, grubljim zanatima, ribolovom i lađarstvom.
ZEMUNSKO VLASTELINSTVO
S obzirom da je Srem ušao u sastav Austrije, državni organi su želeli da utvrde šta je privatno, a šta državno, ko „su bili gospodari za vreme Turaka i, što je još važnije, ko su bili hrišćanski gospodari pre Turaka”. Od ranijih vlasnika niko se nije javio i teritorija Srema je posle kraćeg perioda komorske vlasti koja je imala područne organe (provizorati) deljena plemićima germansko-romanskog porekla. Najveće vlastelinstvo u Sremu bilo je iločko, koje je prema popisu iz 1720. godine imalo 35 naselja. Ono je dodeljeno italijanskoj porodici Odeskalki, koja je nosila titulu sremskih vojvoda. Godine 1728. Zemunski provizorat je pretvoren u Zemunsko vlastelinstvo, koje je takođe bilo veliko jer je, osim Zemuna, obuhvatalo još 21 naselje: Bežaniju, Boljevce, Vitojevce, Vojku, Golubince, Dobanovce, Drenovac, Jakovo, Karlovčić, Kerek, Kupinovo, Obrež, Ogar, Pećince, Popince, Progar, Sakule, Surčin, Tolince i Fenek.
Ovaj feud pripao je potpredsedniku Državnog dvorskog saveta grofu Karlu Šenbornu (Schönborn) i u vlasništvu ove patricijske kuće bio je, do ulaska ovih krajeva u sastav Vojne granice, 1746. godine. Batajnica je bila u posedu generala Jozefa Odijera (Oduyer), zapovednika austrijskog Beograda, koji je imao još dva dobra. Banovci (Novi), Belegiš, Surduk i Slankamen pripadali su karlovačkom dominijumu. Prema podacima iz 1736. godine u sastavu Zemunskog vlastelinstva nisu više bili Kupinovo i Vitojevci, ali su pripojeni Belegiš, Tusa (Stari Banovci) i Batajnica.
Grofovi Šenborn nisu boravili u Zemunu i posedom su upravljali preko svojih činovnika i nadzornika. Ovom podelom poseda zamenjeno je tursko vojno-spahijsko uređenje austrijskim feudalnim poretkom. Prema tome, poljoprivredno stanovništvo ovog kraja bilo je u periodu od zbacivanja turske vlasti do uvođenja vojne uprave u položaju podložnika, zavisnih seljaka, s određenim obavezama prema vlastelinu i državi. Baš iz ovog razloga novodoseljeni Srbi, koji su u to vreme rešavali pitanje svog položaja, nisu dolazili u ove krajeve. Čineći vojničke usluge Austriji, oni su se opirali podređivanju. U jednom srpskom traženju iz 1744. godine izričito se kaže da se ljudi „našeg naciona” ne daju pokmetiti, već i oni koji su u takvom položaju, kao što je slučaj u Sremu, da se oslobode, kako se ne bi „nanosila šteta milostivim privilegijama”. Kakav je bio položaj seljaka najbolje se vidi iz izveštaja visokih carskih funkcionera.
General Kevenhiler obilazeći ove krajeve zabeležio je: „Tu ima i bečka i ugarska komora svojih činovnika, kao god i vlastelin, koji svi do zla boga gule narod, te ga već do očajanja dovedoše”. Ovakvo stanje nagnalo je ljude na otpor koji se manifestuje u raznim oblicima: bežanje u hajduke, nove seobe i, najzad, posle manjih komešanja, javljale su se i pobune. Godine 1730. seoski knezovi zemunskog vlastelinstva podneli su tužbu protiv upravnika poseda Kolhunta, četiri godine kasnije ponovo su se žalili seljaci Vojke, a 1736. godine izbila je pobuna u Zemunskom protoprezviteratu, koji su digli Srbi protiv „spahijskih išpana i provizora”.
Ovakvi pokreti uticali su na najviše vlasti i 1737. donesen je urbar za Slavoniju i Srem, koji je sadržavao odredbe (u 14 tačaka) o odnosu podanika i spahije. Mada ovi propisi na terenu nisu uvek poštovani, ipak su seljaci „sada bar znali svoje dužnosti i obaveze”. U Zemunu je stanje, ipak, bilo povoljnije. Naselje se još nije nalazilo na granici, ali je pored vlastelinske ustanove postojala i vojna vlast jer je izvestean broj srpskih izbeglica pripadao graničarskoj miliciji radi održavanja kordonske službe i carinske granice. Iz tih razloga otvoreni su u Zemunu Tridesetnicarski ured (Carinarnica) i Solarski ured (1718) s prostranim magacinima, pošta, skela, zatim, 1730. godine, važna sanitarna ustanova Kontumac, a 1739. godine, zbog nove političke situacije, i Vojna komanda.
POGRANIČNI GRAD
Godine 1737. stupila je Austrija kao saveznica Rusije u novi rat protiv Turske. Posle neuspeha kod Grocke austronemačka vojska se povukla i Turci su opseli Beograd. Hrišhansko stanovništvo, naročito katoličko, koje se doselilo, užurbano je napuštalo grad i tražilo utočište u Zemunu i drugim mestima severno od Save i Dunava. Prema mirovnom ugovoru, sklopljenom u Beogradu (Beogradski mir 1739), teritorije južno od pomenutih reka prepuštene su Turcima. Sava i Dunav postali su tako granica prema Turskoj, odnosno prema kasnije obnovljenoj srpskoj državi, sve do završetka prvog svetskog rata 1918. godine. Posle ratifikacije ugovora o miru, koja je obavljena na splavu na Savi, blizu njenog utoka u Dunav, carigradskom konvencijom (1741) konačno je rešeno i pitanje razgraničenja na Velikom ratnom ostrvu (Kriegsinsel). Južna polovina ostrva pripala je Turskoj, a severna polovina — Austriji, s tim da se austrijski deo „može obdelavati i da seljaci mogu uživati plodove svojih useva”. Obrađivači su mogli podizati na ostrvu skloništa, ali je bilo „zabranjeno da se podižu utvrđenja”.
Sklopljenim ugovorima rešena su i druga pogranična pitanja i, mada su obe strane nastojale da ih poštuju, život na granici bio je praćen svakojakim ispadima članova beogradske posade i drugih neobuzdanih stanovnika na granici. Da bi bar donekle zaštitili građane Zemuna i njihovu imovinu, austrijske vlasti su obezbeđivale Zemun. Tako su 1749. godine počeli da kopaju dubok rov izvan varoških šarampova. Utvrđivanje Zemuna palisadama, bedemima i novim šarampovima nastavljeno je i kasnije, a naročito uoči poslednjeg austro-turskog rata.
Prilikom navedenih seoba, u Zemunu se nastanio izvestan broj stranih, nemačkih i jevrejskih trgovačko-zanatlijskih porodica i katoličkih monaha i veći broj pravoslavnog sveta, pre svega srpskih izbeglica i pripadnika dunavske granične milicije, a zatim nešto Jermena, Cincara i Grka. Na ovaj način povećao se broj stanovnika Zemuna i, prema jednom izvoru, grad je 1749. godine imao oko 2.700 duša. Treba napomenuti da je u to vreme već ukinuta vlastelinska i uvedena graničarska uprava u ovim krajevima.
Uvođenje građanske uprave i razgraničenje poslova s vojnim ustanovama trajalo je nekoliko godina. Izabrano varoško zastupstvo imalo je samo upravnu vlast. Međutim, veh 1753. godine Magistrat je stekao izvesne sudske kompetencije, a Normativom od 1755. i prvostepenu sudsku vlast u građanskim parnicama, i policijsku upravu u gradu. Drugostepena instanca u administrativnim i sudskim poslovima bila je Slavonska generanna komanda, čije je sedište do 1781. godine bilo u Osijeku, a zatim u Petrovaradinu. Dvorski ratni savet u Beču bio je najviša upravna i sudska vlast za celu Vojnu granicu i sve komunitete. Donetim propisima određen je sastav Magistrata: osim gradskog sudije (Stadtrichter), sindika (pravnika) i tri većnika, koji su sačinjavani kolegij, opštinska uprava imala je još Unutrašnje veće od šest članova (tri Srbina i tri Nemca) s platom i Veće, kasnije nazvano Spoljno veće, od dvanaest članova (šest Srba i šest Nemaca) koji nisu dobijani naknadu, ali su biili oslobođeni kuluka, patrola i noćnog stražarenja. Prvi gradski sudija bio je zaslužni građanin Marko Nikolić, trgovac i gostioničar. Godine 1787. donet je novi gradski statut koji je više ograničio samoupravne slobode. Gradonačelnik više nije biran, nego je postavljan iz redova starijih oficira. Generalna komanda i osnovani Apelacioni sud u Petrovaradinu bili su pretpostavljena nadleštva za sve upravne i sudske poslove. Ustanovljenje građanske uprave omogućilo je brži privredni razvitak i povećanje broja stanovnika. Mirne godine na ovoj granici i neučestvovanje stanovnika Zemuna u ratovima na drugim stranama povoljno su uticali na ekonomsko jačanje građanstva, koje je moglo da isplaćuje kontribuciju, paušalno ugovorenu sumu regimentskoj blagajni, koja je 1749. godine iznosila 4.600 forinti. Beogradskim mirom donji Srem se našao na granici Austrije i vlastelinska uprava više nije odgovarala. Vojne vlasti su 1746. godine otkupile posed porodice Šenborn i druge feude i pripojila ih postojećoj Vojnoj granici, koja je imala osnovni zadatak da obezbedi državne granice prema Turskoj. Ulazak ovih krajeva u sastav Vojne granice izazvao je znatne promene u privrednim, društvenim i pravnim odnosima. Otkupljeno zemljište razdeljeno je seljacima i doseljenim graničarima, koji su dobijene deonice obrađivali i uživali, ali su za uzvrat svi muškarci od 16. do 60. godine, sposobni za vojnu službu, morali da budu stalni vojnici-graničari tada osnovane Petrovaradinske regimente, koja je obuhvatala krajeve na levoj obali Save, od Mitrovice do Zemuna, i istočnog Srema do Petrovaradina.
VOJNI KOMUNITET ZEMUN
Period od 1746-49. godine predstavlja vreme vojne uprave u Zemunu i ono je prošlo u znaku utvrđivanja novih propisa i traženju najpovoljnijeg rešenja za sam grad koji se nalazio na raskrsnici glavnih rečnih i suvozemnih puteva i u neposrednoj blizini turskog Beograda. Najviše vlasti su uvidele da osetnom razvoju zanatstva i trgovine smeta čisto vojna uprava. U duhu merkantilističke politike nastojalo se da se navedene privredne grane i građanstvs što više razviju. Trebalo je, takođe, omogućiti graničarima u okolini prodaju njihovih poljoprivrednih proizvoda I snabdeti ih neophodnim artiklima. Našlo se kompromisno rešenje: grad je izdvojen iz Vojne granice i jurisdikcije Petrovaradinske regimente. Godine 1749. Zemun je postao slobodni vojni komunitet — vojna opština — s većim samoupravnim pravima, u kojem je 1751. godine organizovana prva komunitetska uprava — Magistrat.
Postojećim propisima stanovništvo Zemuna imalo je određena prava i dužnosti i delilo se na tri razreda: građani, kontribuenti i šuckontriuenti. U razredu građana bili su oni koji su imali nepokretno imanje, bavili se trgovinom ili nekim zanatom, a koji su osim toga uživali i glas neporočnosti. Građansko pravo sticalo se odlukom Magistrata koji je izdavao građansko pismo. Naziv građanina nije bio nasledan i obavezivao je nosioca jer se pravo moglo oduzeti. Kontribuenti su bili poreski obveznici koji su imali imanje, bavili se trgovinom, zanatskim i drugim poslovima. Oni su činili vellinu svakog komuniteta. Zaštićeni kontribuenti „su plaćali 2 forinte godišnje za pravo što su živeli pod magistratskom zaštitom”. Njih nije bilo mnogo, jer slobodno doseljavanje u komunitete nije bilo dozvoljeno.
USPON ZEMUNA OD 1751. DO 1803. GODINE
Izvesno je da je novi period svoje prošlosti Zemun započeo s poljoprivrednim stanovništvom i, mada su se zanati i trgovina razvijali, broj poljoprivrednika uvek je bio znatan. Mora se istaći da je stočarstvo bilo zastupljenije. Međutim, sređivanjem prilika zemljoradnja dobija sve veći značaj i ona će sa stočarstvom biti pretežno zanimanje stanovništva sela i delimično komuniteta. Na plodnim oranicama sejane su: pšenica, ovas, ječam, zob, proso i druge žitarice. Pouzdano se zna da je sejan i kukuruz, a tek u poslednjim decenijama XVIII veka i krompir. Deo površina bio je zasađen vinovom lozom. Vlasti su preporučivale zasađivanje dudova, a od 1778. započeto je gajenje svilene bube, čije su čaure prodavane izvan Zemuna. Početkom XIX veka preduzetnik Petar Spirta osnovao je radionicu za izradu svilene materije. U ovom redosledu treba navesti i ribarstvo, iako se ono tada izučavalo kao zanat. Broj ribara uvek je bio veliki, tako da je to bio najbrojniji esnaf. Godine 1754. u esnafu zabeležen je 31 ribar, od kojih su 29 bili vlasnici kuća. Ribari su lovili sve vrste riba koje se love i danas, ali treba istaći da je lov na krupnu ribu, naročitu morunu, u sezoni bio svakodnevan.
Poljoprivrednici tog vremena ne predstavljaju ujednačenu društvenu grupu. U povoljnijem položaju bili su ratari i ribari u Zemunu. Oni su bili u razredu kontribuenata, a mogli su dobiti i gratlansko pismo. Treba pomenuti da su zemunski ratari, Srbi, imali svoj rufet, i da su 1773. godine napravili svoj esnafski barjak, koji se najpre nalazio u Nikolajevskoj, a kasnije u Gornjovaroškoj crkvi. Zanati i trgovina predstavljali su najvažnije privredne grane u razvoju Zemuna. Prema jednoj konskripciji iz 18. veka, u vreme kad je naselje bilo u početnoj fazi uspona, u njemu je živelo 168 zanatlija, 58 trgovaca, posrednika i gostioničara, 34 lađara i 10 prevoznika. Još u vreme vlastelinske uprave zanatlije su sačinjavali poseban stalež s određenim pravima i dužnostima. Izvesno je da su prvi obrtnici najvećim delom bili doseljenici iz Nemačke. Oni su se bavili finijim, tzv. nemačkim zanatima: staklarskim, sapundžijskim, limarskim, pekarskim (belog peciva), tokarskim, časovničarskim i dr. Međutim, vremenom povećavao se broj srpskih zanatlija, koji su najvećim delom radili kao ribari, čizmari, ćurčije, opančari, lecideri, papudžije, pekari (crnog peciva), terzije, dunđeri, kapamadžije i berberi. Zemunske zanatlije su se vrlo rano udruživale u esnafe. Pitanje uređenja esnafa u novim uslovima rešeno je 1768. godine, kad su izdate cehovske privilegije zanatlijama Slavonske granice i njoj „nadležaštih obštinah”. U pravima esnafa posebno se govori o izučavanju zanata. On se učio tri do četiri godine, a zatim bi oslobođeni šegrt – kalfa – odlazio u veće gradove radi usavršavanja i sticanja prava za polaganje majstorskog ispita. Posle trogodišnjeg stranstvovanja (vandrovke) kalfa je priman u esnaf. Esnafi nisu mogli sami da odlučuju ko će postati majstor, već su se majstorsko pravo i dozvola za samostalno vođenje zanata dobijali od Magistrata.
Zemunski komunitet je imao, za ono vreme, veliki broj raznih zanatlija i njihovih organizacija. Prema jednom izvoru, na prelazu iz XVIII u XIX vek postojalo je 12 esnafa koji su obuhvatili 42 zanata. Zanati s većim brojem majstora i kalfi imali su zaseban esnaf (ribari, sapundžije i lecideri), dok su se bliski zanati s manjim brojem članova udruživali ujednu cehovsku organizaciju. Čizmari su bili u zajednici s kožarima, sabovi (krojači) sa sursabovima (abacijama), bravari, kolari, kovači, sedlari i užari bili su u ujedinjenom esnafu. Svaki esnaf imao je svog zaštitnika, svoj barjak ili ikonu i svoj pečat sa simbolom. Od većeg broja cehovskih barjaka do danas su sačuvani: u Nikolajevskoj crkvi ribarski (sa slikom sv. apostola Petra i Pavla), čizmarsko-tabački i leciderski, u Svetotrojičinoj crkvi – ratarski, tesarski i opančarski, a u zemunskom muzeju nalazi se slika sa krojačkog barjaka i simbol starog ratarskog barjaka iz 18. veka. Osim navedenih i drugih esnafskih zanata , postojao je znatan broj neesnafskih (unzunftige Gewerbe) u slobodnih zanimanja kao što su vozari (kočijaši), lađari i šuperi (nesvršeni brodograditelji, opravljači oštećenih i starih brodova i drugih plovnih objekata).
Još u prvoj polovini XVIII veka počelo je preko Zemuna trgovinsko strujanje koje je posle beogradskog mira i drugih društvenih promena dobijalo sve snažniji zamah. Ovaj promet nije proisticao samo iz proizvodnih mogućnosti grada i okoline, već je to bio i rezultat međunarodnog prometa između Istoka i Zapada. Carski savetnik V. Taube tačno je primetio u svom opisu Zemuna iz 1776. da „trgovina čini ovo mesto znamenitim. Pošto Zemun leži otprilike u sredini između Beča i Carigrada, te sve što ovamo ili onamo ide mora profii kroz ovu varoš”. U gradu, koji je 1777, imao 3.918, a 1780. godine – 4.559 stanovnika, nalazila su se osim skladišta Kontumaca, velika stovarišta za „tursku” (istočnjačku) i „nemačku” robu sa Zapada. S obzirom da se Zemun našao na samoj pograničnoj liniji, graničarska straža morala je da ispuni svoja tri osnovna zadatka: vojnički, sanitarni i privredni. Iz tog razloga podignut je na Savi i Dunavu niz čardaka i koliba s posadama i patrolama. Pored svakog čardaka bile su smolenice – motke na čijim su se vrhovima nalazili zavežljaji slame umočene u katra. U slučaju opasnosti davana je uzbuna: za dva časa mogla se mobilisati Granica u dužini od nekoliko stotina kilometara.
U vreme mira graničari su obezbeđivali javnu sigurnost, suzbijali nedozvoljeno prelaženje granice i strogo se pridržavali propisanih mera za sprečavanje zaraznih bolesti. Oficiri, osim redovne dužnosti, pratili su događaje i vesti s turske teritorije i o tome su obaveštavali vojne vlasti u Beču. Sve ove mere nisu granicu zatvorile.
Radi održavanja veza s Turskom osnivane su glavne propusne i raskužne stanice za robu, putnike i poštu (kontumaci) i sporedne propusne stanice za svakodnevni promet (rasteli i skele). U ovom delu granice prvi kontumaci otvoreni su u Zemunu, Slavonskom Brodu na Savi, Pančevu i Staroj Oršavi na Dunavu. Rad ovih ustanova regulisali su mnogi propisi, ali najvažnija su Pravila za čišćenje (1730. godine), koja su tačno određivala način prijema putnika i čišćenje uvezene robe s južnih granica, pre njenog ekspedovanja u bilo koji kraj Austrije. U Zemunu je u to vreme lodignut niz potrebnih zgrada i skladišta na prostoru današnjeg Gradskog parka i Poljoprivrednog fakulteta, koji je bio ograđen stubovima i daskama, a kasnije visokom zidom s puškarnicama. Ovako uređen Kontumac delio se na dva dela: spoljni — prema Beogradu i unutrašnji — prema Zemunu. U izloženom delu bile su kuće za smeštaj putnika, parlatorija (mesto za vođenje razgovora), bolnica, zatvor, odeljenje za kađenje pisama, dva velika magazina i prostor za razastiranje robe prilikom čišćenja. U ovaj deo unošena je roba i pošta iz Turske, a tu su pristizali i putnici koje je odmah pregledao kontumački lekar. Ukoliko su uočeni simptomi zaraznih bolesti, putnik je vraćan ili izdvajan u tzv. forkontumac, izolovanu baraku na Dunavu, pa, ako je oboleli preležao bolest i ozdravio, puštan je u Kontumac. Ako je prilikom pregleda zapaženo lakše oboljenje, bolesnik je upućivan u bolnicu. Umrli bolesnici sahranjivani su na tzv. kužnom groblju, gde su sahranjivani i stanovnici Zemuna koji su u vreme epidemije kuge i drugih opasnih bolesti umrli u gradu. Prispela roba i pošta smeštana je u skladišta i obučeno ljudstvo preuzimalo je brigu o održavanju i propisanom čišćenju koje je vršeno vetrenjem, ispiranjem, prepakivanjem i kađenjem. Prema opisima i dokumentima u kontumačkim i drugim skladištima nalazile su se velike i raznovrsne količine robe. Jedan savremenik poredi zemunski Kontumac s bazarom i istočnjačkim bezistanom, zbog njegovih magazina, mešavine jezika koja se čuje, i raznovrsnih artikala: vune, pamuka, crvene orijentanne pređe, sirove svile, tkanina, persijskih tepiha, indijskih šalova, safijana i druge kože u boji, makedonskog meda i voska, provansanskog i s drugih strana prispelog ulja, arapske kafe, pirinča, tokajskog i kiparskog vina,južnog aofiia, začina, raznih ulja i mirisa, tamjana, kornjačinih oklopa, zlatnih i srebrnih poluga i carigradskih perla.
U ovom delu nalazila se i parlatorija u kojoj su, u prisustvu nadzornika, obavljani hitni poslovi i razgovori između turskih i austrijskih podanika, a da se ne izdrži karantin. Sličan postupak bio je i u rastelu, gde se održavao svakodnevni promet. U unutrašnjem delu kontumaca, koji se graničio sa zgradom Vojne komande, nalazile su se stambene zgrade činovnika, jednospratna zgrada lekara, pravoslavna i katolička kapela, i niz zgrada za smeštaj konja i ostalog inventara. Pod nadzorom Kontumaca bile su i skele u Zemunu i kod Jakova. Skelom je prevožena stoka, a prolazom kroz vodu smatrano se da je ona očišćena. Posle sanitarnog pregleda stoka je prodavana ili zamenjivana za druge proizvode. Raznovrsna roba s Istoka dovožena je najvećim delom suvozemnim putem. Dugi karavani tovarnih životinja prolazili su putevima koji su se od Carigrada, preko Sofije, i od Soluna, preko Sera, Skoplja i Niša završavali kod Beograda. Dospela roba utovarivana je u brodove zemunskih trgovaca koji su je odvozili Savom za Sisak. Tamo je teret pretovarivan u brodove manje nosivosti, koji su plovili do Zaloga (kod Ljubljane), i Kupom do Karlovca, odakle je roba prevožena suvim putem do jadranskih luka. Lađe koje su plovile po Savi i Dunavu vukli su lađarski vozari ili kažnjenici. Sava je 1785- -86. godine potpuno uređena za stalnu plovidbu i duž njene obale izgrađena je kopitnica, „od Lonje do ušća Save u Dunav i odande uz Dunav do Slankamena”. Dunavom i njegovim pritokama stizali su brodovi iz Beča, Pešte, Segedina, Temišvara, Pančeva, Oršave, Vidina, Galca i Crnog mora. Brodovi iz zapadnih provincija Austrije donosili su nemačku, francusku, englesku, holandsku i ugarsku robu koju su u Zemunu otkupljivali trgovci iz Turske. Ove lađe vraćale su se u matične luke noseći robu s Istoka. Roba sa Zapada pristizala je i kolima kroz Ugarsku preko Petrovaradina, koja su u povratku nosila „sremsku i tursku robu”. Ovaj put koristili su i trgovci stokom, koji su otpremali krda svinja i đželepe goveda za tržišta Velike Kanjiže, Šoprona i Požuna. Pomenuti drum bio je ujedno i deo glavnog poštanskog puta za Srednju Evropu. Godine 1804. uvedena je diližansa, koja je polazila iz Zemuna za Peštu i Beč, i obratno.
U ove krajeve stizale su pošiljke i rekom Dravom. Čuveni dravski Firodari spuštali su se i do Zemuna. No češće su bile pošiljke štajerskih drvarskih trgovaca koji su svoju robu spuštali splavovima i splatama, i u Zemunu prodavali ne samo dopremljenu robu već i same šajke. Pomenuta skela i čamci takođe su prevozili robu i putnike na liniji Beograd — Zemun, i obratno. Iznos zakupnine, koja je 1786. godine iznosila 15.000 forinti, pokazuje da je promet na skeli bio vrlo živ. Izvesna količina robe je i krijumčarena, a ta pojava naročito je dolazila do izražaja u periodima zabrane izvoza ili uvoza pojedinih artikala. U Zemun je priticala i velika količina raznovrsnog novca. To je uslovilo pojavu menjača koji su poznavali vrednost moneta i razlikovali legalne emisije od falsifikata. Pisac V. Taube zabeležio je da se u Zemunu „može menjati i odavde slati novac u sve zemlje u Aziji i Evropi”…
Zemun je imao vešte lađare, dobre poznavaoce reka i plovidbe, čije su usluge bile neophodne trgovini, a u ratnim godinama i vojsci za pontonjersku službu i razne poduhvate na rekama. Nosioci privredne delatnosti u Zemunu bili su Grci, Cincari, Srbi, zatim Jevreji i Nemci. Grci i Cincari dolazili su u Zemun sa znatnim početnim kapitalima, jer su i u Turskoj obavljali trgovačke poslove. Kao vešti i štedljivi poslovni ljudi povećavali su svoj kapital. Međutim, zabeležena su mišljenja savremenika koji su isticali spretnost srpskih preduzetnika. Oni, između ostalog, kažu da Srbi i Jevreji vode trgovinu u evropskom smislu reči i da se s njima „može sa sigurnošću trgovati”. Srbi su u gradu bili u većini, i broj privrednika iz njihovih redova stalno se povećavao. Njihovim podizanjem u Zemunu i drugim gradovima Vojvodine stvaralo se građanstvo, većinom nacionalno svesno, koje „je nekih sto i pedeset godina prednjačilo celoj naciji”. Pod uticajem naprednih strujanja javljale su se i kod naših građana ideje o nacionalnoj slobodi, o slobodnom privrednom i kulturnom razvitku. Iz ovih ideja „stvoreni su u austro-turskom ratu 1788-91. godine samostalni srpski dobrovoljački odredi” u cilju stvaranja autonomne srpske oblasti.
Rat od 1788. do 1791. godine je za kratko vreme prekinuo živi trgovinski promet. Posle dva neuspela pokušaja austrijske vojske da na prepad zauzme Beograd, 1788. godine objavljen je rat Turskoj. Car Josif II dva puta posetio je Zemun i okolinu (manastir Fenek) i odsedao je u glavnom stanu zapovednika južne austrijske vojske, koji se nalazio u Karamatinoj kući.
U leto 1789. godine za komandanta vojske postavljen je feldmaršal G. Laudon, koji je, prispevši u Zemun, pristupio pripremama za osvajanje Beograda.
Posle kratke opsade, napada i neznatnih gubitaka, Beograd je kapitulirao 7. oktobra 1789. godine. Vladavina Austrije u severnoj Srbiji bila je kratkotrajna. Zbog zbivanja na Zapadu prekinut je rat i 1791. godine sklopljen je Svištovski mir. Posle ovog rata znatan broj Srba, i pored amnestije, napustio je Beogradski pašaluk. Jedan deo izbeglica nastanio se u Zemunu, zapravo u naselju izvan gradskih utvrda, čije je nastajanje započeto izgradnjom prizemnica za potrebe austrijskog vojnog saniteta, u vreme poslednjih borbi oko Beograda, a koje su vlasti, posle završetka ratnih operacija, procenile i rasprodale. Tako je Zemun dobio svoje prvo predgrađe — Gornju varoš (Josefstadt). Veze s Istokom i sa Srbima u Beogradskom pašaluku obnovljene su i pojačane, naročito posle povlastica koje su date srpskom stanovništvu. Obično se uzima da je u to vreme promet na području Zemuna dostigao vrhunac. Mirne godine, ekonomski i društveni razvitak povoljno su uticali na razvoj kulture, izgradnju i širenje naselja, menjanje njegovog izgleda i povećavanje broja stanovnika. Preokret u tom pogledu počinje od sredine XVIII veka, kad je, osim utvrđenja, izgrađen veliki broj prizemnica i jednospratnica. Tom izgradnjom porušeni Zemun s početka XVIII stoleća ne samo da je obnovljen, već je krajem istog veka sasvim formirana današnja urbana struktura, modifikovane ortogonalne ulične mreže, s opasnim gradskim jezgrom u ravnici pored Dunava (Donji grad) i predgrađem na lesnoj zaravni (Gornja varoš).
Kao gradsko naselje Zemun je imao više državnih i javnih zgrada, škola (nemačku od 1728, srpsku od 1745, grčku i jevrejsku), konfesionalnih zgrada (pravoslavnih i katoličkih crkava i kapeli i jednu sinagogu), konfesionalnih špitalja koji su 1784. prerasli u Gradsku bolnicu, apoteku od 1759. godine, lepe i solidne građanske kuće u najstarijem delu grada, naročito u Glavnoj ulici, Gospodskoj ulici, Magistratskom trgu, Omladinskom trgu, Dubrovačka ulica, Svetosavska, Bežanijskoj, Zmaj Jovina,Preradovićeva, Gajeva, Njegoševa, M. Gupca i drugim ulicama koje su 1788. konačno dobile nazive ispisane na prvim uličnim pločama.
Tadašnji Zemun su izgrađivali domaći graditelji, zidarski i tesarski majstori, a znatna pažnja je obraćena kulturi stanovanja. Unutrašnjost zgrada imućnijih građana bila je uređena prema modi i ugledu na domove u evropskim gradovima. Enterijeri kuća bili su ispunjeni stilskim nameštajem, komodama, tabernaklima, sekreterima, udobnim foteljama, satovima, svećnjacima, vitrinama i etažerima s raznim srebrnim i posrebrenim stvarima, naročito posuđa i pribora za jelo, predmeta od engleskog i češkog porcelana, finog brušenog i obojenog stakla, pa i od plemenitog metala.
Bogaćenjem građana javljaju se i prve slikarske poruđžbine, nabavke i izrada predmeta umetničkog zanatstva i razni skupoceni predmeti lične svojine. „Skoro svi trgovci” imali su „đžepne satove, a bogatiji — srebrne ili zlatne; neki su sviranjem budili svoje gospodare”. Imućniji su imali lepu, savremenu odeću i obuću. Neki građani su posedovali zlatno prstenje „sa svojim pečatima na njima”, a njihove supruge i kćeri na priredbe, zabave i igranke dolazile su sa zlatnim nakitom, minđušama, niskama moskovskog ili carigradskog bisera, u svilenim čarapama, a mladići — u modernim pariskim i mančesterskim štofanim prslucima. Isto tako, pouzdano se zna da je u stanovima građana bilo i knjiga, pa i manjih i većih privatnih biblioteka, koje su poticale iz razvijenijih centara ili zemunske radnje Petra Stefanovića (+ 1808), koja je postojala 80- -godina. Sve to nije čudno je je grad do kraja XVIII veka stekao solidnu ekonomsku osnovu, a njegovi poslovni ljudi su putovali i duže vreme se zadržavali u razvijenijim krajevima i jakim centrima Evrope. S druge strane, u Zemun su pristizali namernici iz raznih delova Nemačke i Austrije i njihovih zemalja, zatim iz Italije, Holandije i Engleske. Navedene delatnosti i nastojanja nastavljeni su i kasnije. Zemun (Semlin i Syrmien) je u XIX vek ušao kao vrlo bogata i u znatnoj meri uređena varoš, koja je imala značajnu ulogu na južnoj granici tadašnje države
VEZE IZMEĐU USTANIČKE SRBIJE I ZEMUNA
Napredak grada ogledao se i u porastu broja njegovih stanovnika. Godine 1801. Zemun je imao 7.089 žitelja, i to najviše Srba, zatim Nemaca, Grka, Cincara, Jevreja i drugih. Navedeni broj sačinjavale su 1.464 porodice, od kojih je 124 bilo s pravom građanstva, 1.276 kontribuentskih i mali broj zaštićenih. Po zanimanju, osim šezdesetak uglednih ljudi počasnih zvanja i funkcija (ohne Gewerblebende Honoratiores), bilo je oko 170 raznih trgovaca, nekoliko stotina punopravnih obrtnika, preko 500 zemljoradnika i vinogradara i do dve hiljade drugih poslenika: zanatskih i trgovinskih radnika, lađara, prevoznika, nadničara, piljara, nosača itd.
S obzirom na nacionalni sastav stanovnika i stupanj razvoja nije čudno što je Zemun, mada ga je politička granica razdvajala od Beograda, bio vezan za mnoge događaje iz političkog, privrednog i kulturnog života Srbije, koja je nacionalnooslobodilačkom borbom zbacivala viševekovnu tursku vlast. Izvesno je da je među tim događajima najvažniji prvi srpski ustanak u kojem je srpsko stanovništvo Zemuna odigralo značajnu ulogu. Veze sa Srbijom postojale su i ranije, ali su nakon poslednjeg austro-turskog rata, sređivanjem prilika u Beogradskom pašaluku,znatno pojačane. Povećan je obostrani trgovinski promet i ostvarene su nove veze i poznanstva. U periodu strahovlade dahija prebegli su u Zemun mnogi njihovi protivnici.
Među njima svakako je najpoznatiji Petar Ičko, koji postaje jedna od vrlo značajnih ličnosti u pripremanju prvog srpskog ustanka. U vreme priprema za početak oružane borbe protiv Turaka Karađorđe je uspostavio vezu sa zemunskim trgovcem Milošem Uroševićem. Knez Aleksa Nenadović takođe je radio na obezbeđenju liferacija. Kad je ustanak počeo, Prota Mateja Nenadović prvi je došao u vezu s trgovcem Stefanom Živkovićem, koji je ubrzo postao prvi, najrevnosniji ustanički dobavljač i zajmodavalac. On je bio vrlo aktivan učesnik i u drugim poslovima obnovljene srpske države.
Kad su se borbe rasplamsale i ustanici opseli tursku vojsku u Beogradu, srpskoj narodnoj vojsci bila je potrebna velika količina municije i oružja. Tada je osnovana kompanija zemunskih trgovaca (M. Urošević, Dragutin Milutinović i Dimitrije Ratković), koja je sve do oslobođenja Beograda liferovala vojne potrebe i hranu. U podrumu Urošovićeve kuće (na današnjem Magistratskom Trgu) nalazila se tajna radionica municije za ustaničku vojsku. Ustanički prvaci uspostavljali su i održavali vezu s nizom zemunskih trgovaca. Svi ovi poslovni ljudi svojom aktivnošću doprinosili su uspešnoj borbi narodne vojske, koja je pod vođstvom Karađorđa stvarala novu državu. Desetog maja (prema n.k.) 1804. vođeni su neuspešni razgovori o miru u parlatorijumu zemunskog Kontumaca između ustaničkih starešina, s Voždom na čelu, i predstavnika dahija.
Boraveći u Zemunu, oni su sa zemunskim trgovcima zaključili prvi ratni zajam (50.000 groša).
S oslobodilačkom borbom bili su povezani i drugi građani Zemuna, graničari, zanatlijski majstori i njihovi pomoćnici. Neki su za nju radili u Zemunu, a drugi su prelazili u Srbiju i tamo činili razne usluge ustanicima.
Kovački majstor Jovan Petrović okivao je prve ustaničke trešnjeve topove, opravljao oružje i s drugim majstorima lio metalne topove.
Protojerej Mihailo Pejić revnosno je izveštavao karlovačkog mitropolita St. Stratimirovića o prilikama u pobunjenoj Srbiji i pomagao ilegalni prevoz oružja. Slikar Nikola Apostolović ukrašavao je ustaničke zastave. Spisatelj Joakim Vujić, koji je u to vreme učiteljovao u Zemunu, bio je u zatvoru zbog veza sa Srbijom. Književnik Dositej Obradović je iz Zemuna prešao u tek oslobođeni Beograd i na prosvetni rad u obnovljenoj srpskoj državi pozivao i druge učene Srbe. Njegovom pozivu odazvao se, između ostalih, zemunski spisatelj Vicentije Rakić, koji je plodno delovao sve do 1813. Zemunski trgovac Gavrilo Protić je iz Trsta, od tamošnjih Srba, doneo (1807) novčanu pripomoć za potrebe ustanika. Knjižar i knjigovezac Gavrilo Kovačević rasturao je srpske publikacije i ispevao je prvu hroniku u stihu o buni protiv dahija (Pesma), a Trijandafil Duka napisao je na grčkom jeziku prvu istoriju srpskog ustanka.
Srpsko-turskim ratom (1804-1813) „poremećena je zemunska spoljna trgovina s dubljom pozadinom Turske, a isto tako i prevozna trgovina od koje su Zemunci imali velike dobiti”. Transport robe iz južnih delova Balkana išao je sada delimično preko Oršave, a većim delom i preko Bosne, odnosno Broda i Kostajnice. Bogatiji zemunski trgovci su se u ovim promenama brzo snašli: „osnovali su svoje filijale u Kostajnici, a imali su svoje ljude i u Oršavi”, tako da su od 1806. kad je uvedena kontinentalna blokada, i kad je „suvozemna trgovina znatno pojačana”, pa do 1809. godine „obavljali odlične poslove”.
U isto vreme trgovci i drugi poslovni ljudi Zemuna izvozili su preko Save u znatnim količinama i hranu, najvećim delom žitarice, so i drugu robu. Ustanici su za ove liferacije davali sitnu i krupnu stoku, koja je u đželepima terana na trgove velikih gradova Austrije i Ugarske, do Mohača, Pešte i Šoprona. Naravno da su se u ovoj razmeni isticali srpski trgovci i da su se, u vreme zabrane izvoza, uz pomoć mnogih znanih i neznanih, bavili krijumčarenjem i snalazili, odnosno, budući u dosluhu s ustaničkim organima i starešinama, mnoge njihove lađe vetar je odnosio na „srbijansku stranu”, ili su čamci i lađe s hranom prepadom otimani.
Nesrećne 1813. godine, kad se turska vojska približavala Beogradu, mnoge ustaničke vođe i mnoštvo izbeglica potražili su slas prelaskom na sremsku (austrijsku) obalu. Vožd Karađorđe i njegova pratnja, izdržavši karantin u Kontumacu, boravili su u manastiru Feneku. Posle odlaska glavnih starešina, u manastiru je ostao izvestan broj ustaničkih vojvoda, koji je održavao vezu između privremeno umerenog zavičaja I izbeglica u Austriji.
Ovaj ustanički centar imao je znatnu ulogu sve do obnavljanja borbi protiv Turaka 1815. godine.
Zbog neredovnih prilika na granici,prenatrpanosti po stanovima i nečistoće, u Zemunu su se pojavile bolesti, naročito zarazna srdobolja. S proleća 1814. godine, kad se očekivalo da će se prestankom borbi uspostaviti raniji promet, u Beogradu se pojavila kuga koja je ubrzo zahvatila severnu Srbiju i toliko se rasplamsala da je vojni komandant u Zemunu bio primoran da objavi da se u pokorenu Srbiju „neće puštati ni jedna lađa dokle god bude bilo opasnosti od kuge”. U ovakvim prilikama trgovinski promet bio je „gotovo potpuno paralisan”, sve do kraja 1815. godine, pošto su u to vreme pod vođstvom kneza Miloša vođene i ustaničke borbe protiv turske vlasti
PREDMARTOVSKO DOBA
Oživljavanje granične trgovine nastalo je tek 1816. godine, ali ona nije dostigla stepen živosti ranijih vremena. Dobro je primećeno u jednom magistratskom dokumentu da su stanovnici Beograda i znatnog dela Srbije do 1817/ 18. godine nabavljali u Zemunu „sve što im je bilo potrebno” od tekstilne, kolonijalne, gvožđarske, liurčijske, abacijske, čizmarske, opančarske i druge robe. Očigledno je bilo da su prilike u Evropi i na Balkanskom poluostrvu, u neposrednom susedstvu Zemuna, bile nove. Evropa se u to vreme oporavljala od posledica Napoleonovih ratova, ukinuta je kontinentalna blokada, prestale su oružane borbe u Srbiji, usavršeni su i primenjeni novi tehnički pronalasci. Međutim, velike količine razne robe — koje su nekada prolazile ovim krajevima — upućivane su drugim putevima. Savremenici, poslovni ljudi Zemuna i najviše vojne vlasti u Beču zapažali su ove promene, te je bilo više predloga i pokušaja „da se Zemun, koji je počeo nazadovati, opet podigne”. Zemunski privrednik Pavle Spirta napisao je o ovoj pojavi zanimljiv memoar. Komandant Zemuna general F. N. fon Červinka (umro u Zemunu 1824) predlagao je da se Zemun proglasi slobodnom lukom. Međutim, novi pravci prometa, sve veća upotreba parnih brodova, prvenstveno engleskih, koji su robu s istočnih strana Sredozemlja direktno prenosili u zapadne zemlje, i obratno, nove autonomne (Srbija i Rumunija) i slobodne (Grcka) države u susedstvu, koje su preuzimale svoju trgovinu, i finansijska slabost Austrije, koja nije bila u mogućnosti da preduzme odgovarajuće mere, nisu išli u prilog tim nastojanjima, tako da se moglo konstatovati „da se nekada zahuktali točak privrede u Zemunu kretao sve sporije”. Smanjenje prometa u trgovini, koje se naročito osetilo u četvrtoj i petoj deceniji, imalo je odraza na njihove nosioce, u prvom redu na ekonomski slabije. Izvestan broj trgovaca bio je primoran na nove orijentacije, dok su i bogatiji poslednici proširivali vrste svoje delatnosti i tražili nove kupce, odnosno tržišta.
Maja 1831. godine pojavio se prvi parni brod i u zemunskom pristaništu. Bio je to „Franz I”, koji je doplovio iz Budimpešte, a njegov dolazak privukao je na obalu veliki broj posmatrača. Pošto je u to vreme (1829) osnovano Prvo dunavsko parobrodarsko društvo (DDSG), a zatim i druga preduzeća rečne plovidbe, uvođene su redovne linije za prevoz robe i putnika: 1844. godine uspostavljena je parobrodska linija Zemun — Sisak — Zemun i Zemun — Bečej, a krajem jula 1850. godine započela je redovna plovidba na liniji Beograd — Zemun — Pančevo. U isto vreme desila se veća epidemija kolere, koja je preko leta 1831. godine pokosila veliki broj ljudi u Zemunu, Ugarskoj i Srbiji. I u ovom periodu kroz Kontumac je prošao veliki broj putnika, među njima Vuk Karađžić i Alfons de Lamartin. Vuk Karadžić je često dolazio u Zemun i u gradu se zadržavao s članovima porodice, ili su ga oni ovde čekali dok se bavio poslovima u Srbiji. Poznat je u nacionalnoj istoriji Vukov boravak u Zemunu 1832. godine kad je poslao svoje čuveno pismo knezu Milošu, u kojem je kritikovao knežev despotizam i unutrašnje prilike u tadašnjoj Kneževini Srbiji. U Zemunu je Vuk Karađžić imao znatan broj prijatelja i pomagača, među njima najpoznatiji je trgovac i spisatelj Vasilije Vasiljević.
Godine 1833. u Kontumacu je boravio francuski pesnik Lamartin koji se pri povratku s puta po Istoku, zadržao u Zemunu. Treba pomenuti i skoro desetogodišnji boravak porodice carinskog činovnika Todora Radičevića. Njegov sin Branko stekao je od 1830. do 1835. godine osnovno obrazovanje u srpskoj i nemačkoj školi. Godine 1848-49. B. Radičević povremeno je boravio u Zemunu, tada već kao poznati srpski pesnik. Zemun, koji je uživao glas lepe varoši, proširio se i uvećao, obnovio svoj građevinski fond, a počeo je u njemu i rad nekih kulturno- -prosvetnih ustanova. Godine 1816. naseljeno je preko sedamdeset nemačkih porodica iz privremenog boravka u Banatu (aus Lazarfeld und Umgebung). Tada je osnovano drugo predgrađe, koje je sledeće godine, u vezi s posetom carske porodice Fraca I Zemunu, dobilo naziv Franctal (Franzenstal). U gradu je podignut niz novih zgrada u savremenom stilu, među kojima je jednospratnica srpske osnovne škole (1822), kod Bogorodične crkve, u kojoj su do 1871. godine postojala i odeljenja za grčku decu. U proleće 1824. godine zabeležena je jača pozorišna aktivnost. Književnik Joakim Vujić, koji je često putovao iz Austrije u Srbiju i obratno, u zajednici sa zemunskim učiteljom i piscem Vasilijem Jovanovićem davao je predstave koje su kod građana „dobro primljene”.
Početkom 1825. godine ustanovljena je u recentnoj zgradi Srpske osnovne škole prva knjižnica i čitaonica za narodno prosvećivanje — Slavenoserbska biblioteka zemunska (osnivač i prvi knjižničar učitelj Mojsej Lazarević), koja je 1830. godine imala preko hiljadu stranih knjiga (Demosten, Ciceron, Ovidije, Horacije, Ruso, Gelert, Šiler, Viland, fon Klajst i dr.) i srpskih (istoričar J. Rajić, pesnik pseudoklasičar L. Mušicki, D. Obradović i dr.) pisaca i malu muzejsku zbirku, prvenstveno numizmatičku. U gradu su sve češće gostovale pozorišne družine koje su u programu imale i muzičke tačke. Pouzdano se zna da postoje i učitelji pevanja i muzike, tako da je 1839. obrazovano Muzičko društvo (Musikverein) s namerom da neguje klasičnu i zabavnu muziku. U uređenijim i boljim gostionicama (sa salom) organizovane su priredbe s igrankom, a kasnije i prvi građanski i otmeni balovi, čiji su posetioci, naročito ženskog roda, nastojali da se predstave u odeći i obući s ukrasnim detaljima tadašnje evropske mode. U to vreme za ustanovljenu Trivijalnu devojačku školu (1822 ), koja je prihvatila učenice tadašnje Gradske škole, 1823. godine sagrađena je prizemna zgrada, tako je Zemun dobio prvu posebnu školu za žensku decu. Godine 1826. na Magistratskom trgu započeto je građenje jednospratnice Magistrata (završena 1832), a 1828, na istom trgu, podignuta je spratna zgrada Tome Treščika, u kojoj se skoro vek i po nalazila apoteka. Godine 1834. u novoj zgradi otvorena je mešovita Osnovna škola u Franctalu, a pri Srpskoj osnovnoj školi koja je tada imala jednospratnicu kod Bogorodičine crkve, i visokoparternu zgradu kod Nikolajevske crkve u Donjem gradu, otvorena je Ženska škola u kojoj je učiteljica Katarina Jovanović-Braćevački, inače rodoljubiva pesnikinja, učila decu ne samo šivenju, pletenju, vezu i drugim ženskim poslovima nego i čitanju, pisanju i „nešto malo” racunanju. Dve godine kasnije završena je gradnja Svetotrojičine crkve u Gornjoj varoši, u čijoj je neposrednoj blizini Srpska osnovna škola (osn. 1799) 1828. godine dobila novu zgradu. Najzad, zanimljiv je podatak da je 1847. godine Zemun imao 9.812 stanovnika: pravoslavnih 6.139 (Srbi 6.062, Grci i Cincari 77), rimokatolika 3.371 (najvećim delom Nemci — 2.904), Jevreja 277, evangelika 11, unijata 1 i drugih 13.
ZEMUN U SRPSKOM POKRETU 1848-1849. GODINE
Godine 1848-49. bile su u Austriji ispunjene nizom revolucionarnih pokreta protiv apsolutizma, nerešenog nacionalnog pitanja i feudalizma. Na glas o događajima u Beču i Pešti digli su se Srbi u mnogim mestima južne Ugarske i Vojne granice. Pokret u Zemunu počeo je 22. marta i bio je obeležen izrazima nezadovoljstva protiv gradskih organa vlasti i neustavnosti. Sutradan, 23, marta, zbačena je magistratska uprava i formiran je privremeni građanski odbor, koji je u šesnaest tačaka formulisao zahteve srpskog stanovništva. Na majsku skupštinu u Karlovcima Zemun je poslao dva predstavnika: trgovca Petra Spirtu i narodnjaka dr Đorđa Pantelića, koji je izabran u osnovani Glavni srpski narodni odbor, a Zemunac Atanasije Karamata postao je „kasir” Vojvodine Srpske. U Zemunu je privremeni odbor tada prerastao u Odbor zemunski (predsednik P. Spirta), koji je postao glavna politička snaga i preuzeo vlast iz ruku carskih nadleštava.
Krajem 1848, godine Zemun je, zbog napada Mađara na Karlovce, postao središte srpskog pokreta, sedište patrijarha J. Rajačića, a aprila 1849. godine — privremene vlade Vojvodine. Zemun je, takođe, bio glavno sabirno mesto izbeglica iz Vojvodine, naročito iz južnog Banata. U gradu su se nalazile bolnica za ranjene borce Narodne vojske i veća radionica za pravljenje municije. U proleće 1849. iz Karlovaca je preseljena „narodna pečatnja” Danila Medakovića, tako da je Zemun dobio svoju prvu štampariju. Početkom aprila štampani su, odnosno nastavljeno je izlaženje Vjestnika Vojvodstva Srbije (od broja 19) i „Napretka”, organa srpske omladine (od br. 23), koji su izlazili sve do juna navedene godine kad su zabranjeni. Početkom jula pojavio se Pozornik koji je tada bio jedini list u Vojvodini. Iste godine iz štamparije su izišle prve knjige: zbornik poezije i proze Neven-sloge Družine mladeži srpske iz Beograda, pesme Ljubomira Nenadovića, Srbsko-narodne viteške pijesme Andrije Kačića i druge.
Srpski pokret, koji je u početku obuhvatio šire narodne mase, vremenom je zbog izmenjenih prilika počeo da slabi. Prevagu u vođstvu preuzeli su umereniji i konzervativniji elementi, što je odgovaralo bečkom dvoru. Međutim, u spasavanju poretka angažovane su jače sile. Napredovanjem ruskih trupa i carske vojske prilike su se menjale i, ako se tako može reći, sređivale.
Dana 22. jula Zemun je bio podređen carskim i kraljevskim vojnim vlastima tako da je 18. avgusta bez smetnji proslavljen državni praznik. Pet dana kasnije (23. avg.) naređeno je Zemunskom odboru da prestane s radom, a 26. avgusta građanima je svečano objavljen oktroisani ustav, muzika je svirala „otečestvenu himnu” dok su prisutni klicali „presvetloj dinastiji”. Krajem novembra morao je Glavni narodni odbor da napusti Gradsku kuću, a mesec dana kasnije prestao „je dejstvovati”. Tada je prestao da izlazi i Pozornik Vojvodstva Srbije.
U vreme apsolutizma potiskivane su težnje za preuređenjem mnogonacionalne države, koje su naročito došle do izražaja posle poraza Austrije u ratovima 1859. i 1866. Godine 1867. monarhija je, nagodcom s Mađarima, preuređena kao Austro-Ugarska.
Godine 1851. zasnovana je prva zemunska srpska pevačka družina; 1853. uspostavljena je u pošti telegrafska linija (Velika Kikinda — Petrovaradin — Zemun), a 1858. godine otvorena je u zgradi nemačke osnovne škole (Nauptschule) Niža realka (Unterrealschule), koja je kasnije (1879) pretvorena u sedmorazrednu Veliku realku (Oberrealschule), a zatim u osmorazrednu Realnu gimnaziju (1895 ).
SLOBODNI GRAD ZEMUN
Godine 1862. dobio je Zemun novi izborni red kojim je donekle izmenjen komunitetski regulativ. U ovom dokumentu prvi put je pomenut „zemaljski jezik” i tada je došlo do neslaganja u tumačenju između zemunskih Nemaca i Srba koji su tražili upotrebu narodnog jezika. Godine 1871, nastale su u upravnom pogledu nove promene: Zemun koji je tada imao 11.136 stanovnika proglašen je slobodnim gradom, iz redova građana izabran je gradonačelnik Konstantin A. Petrović, a sledeće godine uveden je u administraciji Gradskog poglavarstva srpskohrvatski jezik. Iste (1872 ) godine osnovan je prvostepeni gradski sud, a zatim je Sudbeni stol iz Sremske Mitrovice premešten u Zemun. Godine 1873. ukinuta je Vojna granica, ali su ovi krajevi tek 1. avgusta 1881. godine podređeni zemaljskoj vladi u Zagrebu, odnosno Hrvatskoj, koja je posle hrvatsko-ugarske nagodbe (1868 ) dobila određenu političku autonomiju u sastavu Ugarske. U vezi s ovim izmenama gradsko zastupstvo je odlučilo da na zgarištu stare Gradske kuće (izgorele u velikom požaru 1867 ) podigne novu zgradu, koja je završena 1886. godine, u kojoj se nalazila opštinska uprava sve do savezničkog bombardovanja Zemuna 1944. godine. U isto vreme rešavano je pitanje objekata ukinutog Kontumaca i podvodnog zemljišta na prilazu grada. Krajem osamdesetih godina porušene su južne i zapadne zidine grada i Kontumaca. Godine 1879. podizana je zgrada za prvu srednju školu i uređivan je prostor oko nje: u proleće 1880. godine svečano su otvoreni Velika realka i Mali park.
Radovi na ozelenjavanju prostora su nastavljeni i od 1886. do 1888. godine, uglavnom, je uređeno prvo šetalište — Gradski park o kojem je brigu vodio postavljeni gradski vrtlar (1887 ). Česte poplave, naročito veliki izliv Dunava aprila 1876. godine, uticale su na odluku da se sredstvima krajiškog investicionog fonda u periodu 1886-89. godine izgradi obaloutvrda u uredi još jedno šetalište — Kej. Najvažniji događaj poslednjih decenija prošlog stoleća je građenje železničke pruge. To pitanje pokrenuto je ranije, ali je građenje pruge Budimpešta — Zemun počelo tek 1881. godine. Krajem 1883. godine radovi su bili završeni i Zemunci su s oduševljenjem dočekali prvi voz. Pošto je u isto vreme i Srbija gradila svoju prvu prugu, Zemun je ubrzo (1884 ) bio povezan s Beogradom, a izgradnjom ogranka Mitrovica — Vinkovci, i s Osijekom i Zagrebom. Otvaranjem železničke pruge povećan je promet robe i putnika i osetilo se oživljavanje privrede.
Od devedesetih godina ono se ogleda u proširivanju starih (bravarska radionica i livnica Pavla Pantelića osn. 1854, radionica i prodavnica nameštaja Karla Albrehta osn. 1860) i otvaranju novih, većih radionica (tvornica za tehnički popravak brodova, bravarska, stolarska, tesarska i limarska radionica Karla Gnusa osn. 1885, radionica sapuna, sveća i nuzproizvoda osn. 1890. i dr.), prvih fabrika (fabrika puščanih kundaka E. Ernenrajha i M. Bindera osn. 1888, koja je od 1891. radila kao parna pilana M. Bindera i G. Polgara, fabrika skroba ons. 1888), parnih mlinova, ciglana (jedna s kružnom peći — Ringofen), pecara i pivara, koje su prvenstveno koristile domaće sirovine, i manji broj preduzeća koja su koristila uvozne sirovine (nafta, azbest i dr.), do kojih se, zbog ugarske privredne politike, teže dolazilo.
Za unapređivanje poljoprivrede značajne su Gospodarska podružnica (osn. 1887) i Zadruga za isušenje jugoistočnog Srema (osn. 1902), Vodna zajednica, odnosno Vodoprivredna radna organizacija „Galovica”, na Magistratskom Trgu. U vezi s novim privrednim kretanjima javljaju se prvi novčani zavodi: Zemunska štedionica osn. 1867. (od 1888. je u vezi s Austrougarskom bankom kao njena postaja — Ueberzahlstelle), Zemunska zadruga za potpomaganje i štednju osn. 1872. (od 1888. godine Kreditni zavod), Zemunska pučka štedionica osn. 1888. godine i drugi.
Značajno je bilo i osnivanje Dobrovoljnog vatrogasnog društva (1870), jednog od najstarijih vatrogasnih društava u Jugoslaviji, zatim Podružnice Crvenog krsta (1886), Zadruge za negovanje i održavanje parka i sadova (1886), Dobrotvorne zadruge Srpkinja zemunkinja (1896) i, najzad, prvih sportskih organizacija. U ovu grupu osim Srpskog, (1906) Hrvatskog sokola i Zemunskog nemačkog gimnastičkog društva (S. D. Turnvereip) može se zabeležiti i pojava prvih grupa koje su negovale razne sportske discipline (kuglanje, veslanje, streljaštvo i klizanje). U ovom periodu otvoreno je još nekoliko škola i podignut niz velikih javnih zgrada. U toku 1874. godine sagrađena je nova osnovna škola u Gornjoj varoši. Godine 1883. otvorena je pri Velikoj realci dvorazredna, kasnije trorazredna (1891) pa četvororazredna (1909) Trgovačka škola koja je 1911. godine dobila naziv Kr. trgovačka akademija (danas III ekonomska škola). Godinu kasnije (1884) otvorena je privatna Viša devojačka škola, koja kasnije postaje državna, i koja je u svom sastavu imala u Žensku stručnu školu s dva tečaja: za šivenje rublja rukom i strojem i za krojenje i šivenje haljina.
Godine 1885. osnovane su Drvorezbarska i Košaračka škola, a 1887. godine — škola za učenike u zanatstvu i trgovini (Šegrtska škola), koja je imala niži i viši tečaj. Najzad, 1908. godine osnovana je Zemunska muzička škola kojom je rukovodio učitelj Srpske osnovne škole Petar Konjović, kasnije poznati srpski kompozitor i muzički pisac. Znatnija građevinska delatnost nastavljena je do 1914. godine. Godine 1899. u Gradskom parku podignuta je Devojačka škola (danas OŠ „Majka Jugović”), 1901. godine završeno je građenje osnovne škole u Franctalu (danas stari deo OŠ „Petar Kočić”), 1906. godine bila je izgrađena jednospratnica Inženjerske sekcije Ugarskih državnih železnica, u kojoj su, osim Železničke škole, u duhu pojačanih velikomađarskih težnji, otvorene i mađarska osnovna škola i mađarska čitaonica.
U centru grada, kod Bogorodičine crkve, na mestu stare škole 1908-09. godine završeno je građenje Srpskog doma gde je opet smeštena osnovna škola. Godine 1913. sazidana je na proširenom gradskom terenu Dečačka osnovna škola (OŠ „Svetozar Miletić”); iste godine, zbog povećanog broja srednjoškolaca, počela je gradnja novog krila Realne gimnazije i s njom združene Trgovačke akademije, koje je zbog ratnih prilika završeno tek 1916. godine.
Osim škola podignuto je u to vreme još nekoliko značajnih objekata: 1871. sagrađena je sefardska sinagoga (bogomolja španskih Jevreja, koja je srušena prilikom bombardovanja Zemuna 1944), 1874-76. godine — nadgrobna crkva sv. Dimitrija trgovačke porodice Petrović- -Hariš (Hariševa kapela), 1891. godine — nova zgrada Opšte javne bolnice, 1896. godine — nova reprezentativna zgrada Pošte. Iste godine u ruinama srednjovekovnog utvrđenja, na bregu Gardošu, podignut je, povodom hiljadu- godišnjice ugarske države, Milenijski spomenik (Zemunska kula) koji u panorami Zemuna otada ima istaknuto mesto vertikalnog akcenta.
Od značajnijih privrednih objekata treba pomenuti podizanje Električne centrale (termo- centrale) na Keju i građenje zgrade, koju je, na proširenom terenu grada, za svoje potrebe 1908. godine podigla Zadruga za isušenje jugoistočnog Srema. Podignut je takođe niz građanskih kuća i tri veća hotela („Grand” 1891-92, „Cenral” 1894. i „Balkan” 1910), iskopani su prvi arteški bunari (1892 ), proširena je postojeća kanalizaciona mreža, asfaltirane su prve ulice (1899 ) i pokrenuto je (samo pokrenuto) pitanje vodovoda. Uoči Nove 1901. godine proradila je Električna centrala i umesto fenjera s petrolejkama i svećama i raznih petrolejskih lampi i sveća, ulice i stanovi građana osvetljeni su električnim sijalicama. Godine 1904. davane su prve povremene kinematografske predstave, a 1908. uredio je zemunski fotograf Rudolf Gater prvu salu za bioskop.
Posebna pažnja posvećena je uređivanju šetališta. Godine 1891. počelo je ozelenjavanje Keja. Zasađen je veliki broj stabala topole, lipe i drugog drveća. Pošto je 1895. godine visoka voda zapretila donjim delovima grada, preduzeti su novi radovi koji su obuhvatili (1896) i odbrambeni nasip (Železnička cesta), koji je štitio područje od obaloutvrde do železnike stanice uključujući i njene zgrade. Treba pomenuti i izmeštanje, odnosno građenje pristanišne stilske zgrade Glavne agencije i Inspektorata DDSG, koja je završena 1909. godine.
U vezi s tim je otvaranje restorana „Venecija” u neposrednom susedstvu, koji pred rat (1913) uređuje i letnji paviljon na stubovima iznad reke.
Isto tako uređivan je i Gradski park (vrtlar Emil Rajhelt) o kojem je nadzor vodio posebni odbor Gradskog zastupstva. Učinjen je niz izmena, tako da su zelene površine i staze dobile konačni izgled. Godine 1898. postavljen je, zahvaljujući legatu poslednjeg komunitetskog hirurga Pavla Fisingera (+ 1889) i pomoći s druge strane, meteorološki stub, zapravo prizmatična vitrina kvadratne osnove, s instrumentima koji su pokazivali temperaturu, pritisak i vlažnost vazduha. Godinu kasnije uređeno je prvo tenis-igralište, a 1901. na svečani način otkriven je prvi skulpturalni spomenik — poprsje tadašnjeg vladara Franje Josifa I (rad vajara I. Rendića) na postolju s gradskim grbom. Godine 1906. pri ulazu u Park sagrađena je odgovarajuća kućica sa stanom za čuvara i javnim WC-om.
POJAVA SOCIALISTIČKOG UČENJA I RADNIČKI POKRET
Pojava socijalističkih ideja u Zemunu i okolini potiče iz Srbije i iz velikih i većih gradova Austro-Ugarske i Nemačke. Uticaj iz Srbije vezan je za ime Svetozara Markovića i njegovih sledbenika: Mite Cenića, Dragiše i Ljubiše Stanojevića, Vase Pelagića i drugih, koji su povremeno boravili u Zemunu i bili prihvatani od svojih istomišljenika i simpatizera.
U Zemun su pristizali i socijalistički listovi (RADENIK, 1871. i 1881.) i publikacije s člancima (Brošura ČETIRI ČLANKA, 1872.), koji su iznosili napredne i revolucionarne misli. Već je navedeno da su pod uticajem ove štampe bili i neki listovi u Zemunu. Posebno treba imati u vidu vreme II internacionale (1889) i rad partija koje su osnivane u tadašnjoj državi: 1880 — Opšta radnička partija Ugarske, 1888 — Socijaldemokratska i partija Austrije, 1890 — Socijaldemokratska partija Ugarske i 1894 — Socijaldemokratska stranka za Hrvatsku i Slavoniju.
Isto tako važno je stvaranje zemaljskih strukovnih,odnosno sindikalnih organizacija čiji su izaslanici i aktivisti dolazili u Zemun i među radnicima i pristalicama propagirali ciljeve i prenosili odluke i zaključke radničkih organizacija. Pod uticajem ovih kretanja, posle prvih oblika nastupanja i udruživanja radnika i osnivanja potpornih organizacija, postepeno se javljaju novi obilici klasne borbe. Naime, posle osnivanja Okružne bolesničke blagajne (Krankenkasse) za osiguranje radnika 1893. godine u Zemunu, kao i u drugim mestima javljaju se: bojkoti, štrajkovi, manje i veće demonstracije s parolama protiv društvenog poretka, razni skupovi i manifestacije u koje treba ubrojati i proslavljanje prvog maja, što će od 1904. godine postati redovne pojave. Znatni podsticaji za razvijanje radničkog pokreta davali su i kongresi SDSHS. Na III kongresu (Zagreb 1905) delegat iz Zemuna posebno je istakao podvig zemunskih molera i tesara, koji su prvi put štrajkom uspeli da izdejstvuju povišenje plate i skraćenje radnog vremena. Na IV kongresu SDSHS (Osijek 1906), i I zemaljske konferencije sindikata, u izveštaju je pomenuto nasilno ugušivanje prvomajskih proslava „u Mitrovici, Zemunu itd. “, a u delu izlaganja o iznosima „stranačkog članarinskog doprinosa” proizilazi da su u najbrojnije i najjače organizacije Hrvatske i Slavonije ubrojane organizacije zidara, tesara i stolara u Zemunu.
Izvesno da su iz ovih razloga, a i povećanjem broja radnika, u, razdoblju od 1905. do 1907. godine u Zemunu zabeleženi mnogi organizovani tarifni pokreti i već navedeni oblici borbe strukovnih organizacija zanatskih, fabričkih, železničkih, obalskih i drugih radnika, koje su se nalazile u sastavu zemaljskih saveza sa sedištem u Zagrebu. Maja 1905. na primer, pažnju javnosti privukao je štrajk 150 građevinskih radnika, a u avgustu na radovima oko isušenja močvarnih polja između Zemuna i Bežanije oko hiljadu radnika jednodnevnim štrajkom izborilo se za traženu povišicu. Krajem iste godine na konferenciji krojačkih, obućarskih, stolarskih, bravarskih, limarskih, molerskih, kolarskih, zidarskih, tesarskih, zanatskih i fabričkih radnika „bio je čak obrazovan međustrukovni odbor (Gewerkschaftkartell) za zajedničke organizacione i agitacione poslove s primarnim zadatkom da pripremi osnivanje sveobuhvatne mesne opšte radničke organizacije”. Od 1907. godine posle ilegalnog ili poluilegalnog rada sindikata SDSHS, nastalo je novo razdoblje u delovanju radničkih organizacija. Ono je obeleženo izvesnim oblicima sporazumevanja između radnika i poslodavaca, ali i zastrašivanjem radnika, naročito istaknutih pojedinaca, tzv. kolovođa.
Februara 1907. počeo je, prema broju učesnika, jedan od najvećih tarifnih pokreta tog vremena. Istovremeno je štrajkovalo 150 radnika velike Parne pilane i preko stotinu obalskih i železničkih radnika koji su bili nezadovoljni dovođenjem pedesetak transportnih radnika iz Rumunije. U red većih akcija mogu se navesti i uspeli višesedmični majski štrajk štamparskih radnika, koji su tražili da budu plaćeni „prema cenovniku sindikata tipografskih radnika Hrvatske”; zatim, uspeh građevinara, članova zemaljskog Saveza građevinskih radnika, koji su se izborili da ograniče radno vreme na 9 i po časova. U aktivne pripadnike pokreta bile su i organizacija bravarskih radnika, koja je „spadala u red najjačih” u Hrvatskoj, i koja se isticala „svojim zahtevima u tarifnom pokretu”, i„uzorna organizacija drvodeljaca u Zemunu”. Posebno je zanimljiv podatak da su „čak i nekvalifikovani radnici” imali „svoju nadničarsku organiciju”. Članovi jačih organizacija uticali su na ostale svoje pripadnike. Prema jednom podatku o broju registrovanih članova sindikata Zemun je 1906. ubrajan u grad s velikim brojem organizovanih: bilo ih 259.
Godine 1908. zapaženi su izdvojeni uspešni štrajkovi obućara, stolarskih i građevinskih radnika. Zidari i tesari su, pored ostalog, „prisilili poslodavce na potpisivanje kolektivnih ugovora”. U to vreme održavani su i prvi radnički zborovi, kasnije nazivani socijalističke skupštine. Prvi takav zbor održan je 17. juna 1906. u sali hotela „Grand”. U prisustvu 400 do 500 radnika i zainteresovanih građana govorilo se, odnosno raspravljalo se „o stanju radenika zemunskih i o tome kako da se traljavom njegovom stanju pomogne”. Na zboru su aktivno učestvovali i neki predstavnici građanske opozicije (radikal dr Milivoj Babić). Međutim, zahtevi su bili u duhu socijaldemokratije. Skupovi sličnog karaktera održavani su i u selima (Progar, Petrovčić, Obrež), mada su opštinske i sreske vlasti prema uputstvu županijske uprave pravile razne smetnje. Zabranjivan je dolazak pojedinih partijskih i sindikalnih funkcionera (V. Kopati, Milan Glumac, V. Bukšeg, Slavko Henč i dr.) ili su pronalaženi drugi izgovori. Početkom oktobra 1907. godine sreska uprava nije dozvolila održavanje socijalističkih zborova u pet od ukupno sedam sela. Potrebne dozvole nisu dobili: Prhovo, Deč, Šimanovci, Boljevci i Progar. U svakom slučaju, bili su to viši oblici organizovane borbe zanatskih, fabričkih i drugih radnika za svoja ekonomska i politička prava. Oni su zahtevali bolje uslove rada, veće nadnice, kraće radno vreme, zapošljavanje „samo organizovanih radnika”, uvođenje „obraničkog suda za sporove”, legalizovanje praznovanja Prvog maja itd. U prvim ratnim godinama (do 1917) radničke organizacije i pokret našli su se u težim uslovima jer su tada organi državne vlasti preduzimali vanredne mere, i donosili posebne propise, koji su važili za celu državu.
ZEMUN U VREME PRVOG SVETSKOG RATA 1914-1918
Početak XX veka u Evropi i drugim delovima sveta obeležen je, zbog suprotnosti među velikim silama, nizom političkih kriza. Dinastičke i druge promene u Srbiji (1903), carinski rat, aneksiona kriza (1908) i balkanski ratovi, naročito drugi (1913), pomućivali su odnose između Austro-Ugarske i njenog južnog suseda — Srbije. Ove promene najviše su osetili građani srpske nacionalnosti • deo jugoslovenski orijentisanih stanovnika – višenacionalnog Zemuna, koji je, prema popisu obavljenom 1910., imao 15.835 građanskih lica, od toga 5.667 Srba.
Pritisak je pojačavan i ljudi koji su dotada javno izražavali svoje misli i osetganja, imali su razloge za zabrinutost, a upućeniji i da predvide vreme velikih sukoba i iskušenja.
Posle atentata u Sarajevu austrougarski podanici srpske nacionalnosti i njihove organizacije, ustanove i društva našli su se u nezavidnoj situaciji. Zavladala je neizvesnost, mada su i oni izjavljivali „izraze lojalnosti i odanosti” državi i njenom vladaru. Dalji događaji vrlo brzo su se ređali: posle predaje ultimatuma i dobijanja odgovora srpske vlade, austrougarski poslanik napustio je Beograd i u večernjim časovima 5. jula 1914. prispeo u Zemun. Tri dana kasnije stigla je u Zemun depeša iz Beča kojom je objavljen rat Srbiji i već u toku noći pokušale su austrougarske jedinice da na prepad zauzmu Beograd. Ovim prvim ispaljenim hitcima Beograd se zajedno s ovim delom Srema i Zemunom, ko zna po koji put, našao na liniji žestokih ratnih okršaja. Opšta mobilizacija, hapšenje prononsiranih srpskih patriota i njihova internacija, sakupljanje i zatvaranje talaca nagoveštavali su još teže stanje.
Među prvim uhapšenim građanima nalazili su se funkcioneri i istaknuti članovi srpskih organizacija i viđeni građani (političar i advokat dr Milivoj Babić, štampar Miloš Grabovački, i dr.). Tim i drugim persekucijama obeležen je i kraj rada svih ustanova i udruženja građana. Naime, već 7. avgusta Kr. redarstveno povereništvo izdalo je Oglas kojim se svim društvima, osim vatrogasnim, obustavlja poslovanje „do daljne odredbe”.
Posle srpske pobede na Ceru (12 – 24. avgust) i proterivanje neprijatelja sa svoje teritorije, srpska I armija preduzela je ofanzivu na Srem. U toj akciji učestvovale su i jedinice Odbrane Beograda, koje su se u noći imeđu 9. i 10. septembra prebacile preko Save, kod sela Jakova, i s Ade Ciganlije prema Bežaniji. Usled ovog pritiska neprijateljske snage su se povukle i 10. septembra, u 5 časova, ušla je u Zemun prvi put srpska vojska, koju su srpski građani dočekali s velikim oduševljenjem. Međutim, srpska vojska koja je u ovom delu Srema doprla do linije Stari Banovci — Stara Pazova — Golubinci — Pećinci ubrzo je počela povlačenje zbog nove ofanzive neprijatelja na Drini. Tako su 14. septembra srpski vojnici napustili Zemun, a s njima je izbegao znatan broj Zemunaca i stanovnika susednih sela. Jedan njihov deo pristupio je srpskim jedinicama, među njima i Sremski dobrovoljački odred koji je obrazovan od ranije prebeglih rodoljuba. Povratak austro-ugarske vojske u Zemun i sela u okolini obeležen je novim talasom hapšenja i streljanja. U noći 27/28. septembra manje srpske jedinice ponovo su prešle Savu i uputile se prema Bežaniji i Zemunu. U podne 28. septembra srpski vojnici ponovo su ušli u grad, ali su se zbog neuspele izgradnje pontonskog mosta zadržali kratko vreme, i, do jutra sledećeg dana, srpske jedinice su se već vratile na desnu obalu Save. Na teritoriji Austro-Ugarske, kod razrušenog železničkog mosta, zadržan je mostobran koji je sremskim dobrovoljcima i komitama služio kao baza za česta nasilna izviđanja na prostoru od Save do Bežanijske kose. U tim nastupima uznemiravali su i isturena neprijateljska odeljenja koja su se nalazila kod bivše železničke stanice na južnom prilazu grada.
U vreme borbi na Drini na zemunskim ulicama su se, 26. i 27. oktobra, pojavili oglasi koji su pozivali „svekoliko srpsko pučanstvo” grada da se u roku od 24 sata spremi za polazak. U određeni dan (30. oktobar) u običnim železničkim vagonima odvoženi su građani u sela Slavonije i uže Hrvatske gde su boravili do sloma Srbije, tako da se najveći deo interniraca vratio 1916. godine u svoje opljačkane oštećene domove. Život u gradu u kojem se osećala nestašica namirnica i drugih potrebština potpuno je zamro. Dovoljno je navesti podatak da je Zemun početkom 1915. imao svega 6.028 stanovnika. Zbog ratnih prilika sve je bilo podređeno potrebama vojske. U gradu se nalazila i Bolnica Crvenog krsta (u Gradskoj dečačkoj školi), u kojoj su se lečila i oporavljala ranjena vojna lica. Vojska se zadržavala i u drugim javnim pa i privatnim zgradama. Godine 1916. za njene potrebe izgrađena je železnička pruga od Batajnice do Boljevaca (22,5 km). Pošto se osećao nedostatak pojedinih metala, organizovano je njihovo sakupljanje. Tada su sa crkava skinuta sva zvona, osim velikog zvona Bogorodičine crkve, koje potiče iz 1815. godine.
Krajem 1916, a naročito početkom 1917. godine, zbog događaja u svetu nastaju promene i u Hrvatskoj i Slavniji. Režim i organi vlasti postaju liberalniji i u takvim uslovima uz posebnu ili prećutnu dozvolu državne vlasti nastavljaju rad Socijaldemodratska stranka za Hrvatsku i Slavoniju, i sindikalne organizacije u sastavu Opšteg radničkog saveza. U gradskim sredinama, pa i u Zemunu, počinju da se okupljaju socijalisti i članovi strukovnih organizacija u „stare podružnice” koje su uz pomoć socijaldemokratskih listova (SLOBODA, 1917. i PRAVDA 1918) doprinosili stvaranju atmosfere u duhu revolucionarnih zbivanja.
Znatan uticaj imali su povratnici iz Rusije i vojni begunci koji su se skrivali po šumama i obrazovali grupe i odrede tzv. zelenog kadra. Njihove akcije, bezobzira na karakter, doprinosile su destabilizaciji poretka. Nepovoljno stanje za organe vlasti bilo je naročito 1918. godine. Krajem avgusta, na primer, vlasti iz Zemuna izveštavale su da je usled delovanja zelenokadrovaca „javna sigurnost ugrožena u celom zemuskom kotaru”. Kao naročito nesigurna i ugrožena mesta naznačeni su: Karlovčić, Deč, Ašanja, Obrež, Boljevci, Progar i Kupinovo. Organizovane potere nisu u potpunosti uspevale jer su akiije buntovnika vrlo često imale podršku „siromaha i nadničara”. Nesigurnost na isturenim područjima sve više je zahvatala i zvanična lica. Ona su u pojedinim mestima prestala s rekvizicijama hrane za državne potrebe, pa i obavljanje službenih dužnosti bilo je obazrivije i prilagođeno prilikama. U svakom slučaju neuobičajeno stanje sve jasnije je pokazivalo da se približava kraj rata i da nastupaju novi veliki događaji. Na drugom, istočnom delu Evrope, znatan broj austrougarskih vojnika prebega i zarobljenika, koji su poticali iz Zemuna i jugoistočnog Srema, učestvovali su u oktobarskoj revoluciji i Rusiji. Svi oni bili su svedoci zbivanja i dubokih promena koje su nastajale.
OSLOBOĐENjE GRADA 1918. GODINE
Ratni uspesi saveznika u toku 1918. ulivali su nadu u bolje dane. Posle uspešnog savezničkog proboja Solunskog fronta i više poraza u Srbiji vojne snage Nemačke i Austro-Ugarske užurbano su se povlačile prema Savi i Dunavu. U tadašnjoj državi, odnosno u Zagrebu obrazovano je Narodno vijeće Države SHS. Dana 29. oktobra obrazovan je građanski Mesni odbor Narodno veća za grad Zemun (predsednik dr Svetislav Popović), kojem „je bio zadatak da se brine za potrebe grada i građanstva”. Prvog novembra oslobođen je Beograd, a 5. novembra pripadnici srpske vojske ušli su u Zemun, koje su zemunski Srbi i jugoslovenski orijentisani građani dočekali kao svoje oslobodioce.
Posle nasilne mobilizacije, hapšenja, streljanja, bežanja, internacije i drugih patnji, čime su obeležene poslednje godine dvovekovne vladavine Habsburške monarhije, najzad je došlo oslobođenje: Sremska oblast, sa Zemunom, i druge oblasti Vojvodine, ujedinile su se sa Srbijom, a zatim su 1. decembra 1918. godine ušle u sastav prvi put u istoriji obrazovane jugoslovenske države — Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavije.
– Miodrag A. Dabižić –
