Istočni srem pod rimskom vlašću

Sa podvrgavanjem Skordiska rimskoj vlasti proces pacifikacije naših krajeva nije bio okončan.

U predelima zapadno i južno od teritorije Skordiska buknuo je novi ustanak ilirskih i panonskih plemena (6-9. godine n.e.), koji je svojom žestinom I brojnošću pobunjenika ozbiljno pretio da ugrozi sve dotada postignute uspehe Rimljana. Skordisci i panonsko-ilirski Amantini, koj i su živeli uz njih do ušća Bosne u Savu, u tom ratu nisu učestvovali na strani ustanika; od panonskih plemena izvori izričito pominju samo Breuke.

Odmah po ugušenju ustanka (8. ili 10. godine n.e.rimns) Panonija je izdvojena iz Dalmacije i formirana kao posebna provincija, isprva kao Illyricum Inferius, a zatim kao provincia Pannonia. Uvođenje rimskog upravno-administrativnog sistema dovelo je do raspada dotadašnje zajednice Skordiska na manje populacione celine i njihovo organizovanje u posebne plemenske ili kvazi-municipalne civitates. Time se može objasniti da se na prostoru na kome su ranije pominjani samo Skordisci, sada uz njih javljaju i druge etničke skupine: Andizeti (Andisetes) na donjem toku Drave, Kornakati (Cornacates) u severozapadnom delu Srema i istočnoj Slavoniji, Amantini u sremskoj Posavini i Trikornensi (Tricornenses) u Podunavlju istočno od Singidunuma.

Kornakati i Trikornensi su, verovatno, bili delovi Skordiska koji su nazvani po rimskim utvrđenjima podignutim na njihovoj teritoriji (Sogpasit — Sotin i castra Tricornia — Ritopek), dok su Andizeti I Amantini pripadali skupini ilirsko-panonskih plepiena. U Sremu, osim civrtas Sirmiensium et Amantinorum koju pominje Plinije Stariji (Nat. hist. III 147), na osnovu epigrafskih spomenika indirektno je posvedočena i civitas Scordiscorum.

Teritorijalno je civitas Scordiscorum obuhvatala istočni Srem, graničeći se na zapadu s područjem civitas Sirmiensium et Amantinorum, kasnijom kolonijom Sirmium. To je upravo bila ona oblast gde su Skordisci oduvek bili najgušće naseljeni. Sudeći po jednom natpisu iz Putinaca (ClL III 3224), može se zaključiti da su u zapadnom delu ove civitas, pored Skordiska, živele i neke grupe Amantina, što se ne bi kosilo s upravnim merama Rimljana da u nekim konkretnim situacijama izbegnu formiranje etnički čistih civita tes.

Na čelu civitas peregrina Scordiscorum stajalo je veće domaćih prvaka (ordo principum), kojim je upravljao rimski oficir s titulom: prefekt (praefectus civitatis). U ovom konkretnom slučaju to je mogla biti ista ličnost koja je stajala i na čelu civitas birmiepsium et Amantinorum, ili, pak, ona koja se naziva praefectus ripae Danuvii. Sasvim je izvesno da je u međurečju Sava – Dunav bilo rimskih trupa u doba osvajanja ovih krajeva, a takođe i tokom Dalmatinsko-panonskog rata i upada Dačana, i da su se one tu zadržavale duže ili kraće vreme. Međutim, o izgradnji nekih logora ili utvrđenja na našoj teritoriji u to rano vreme ne raspolažemo ni pisanim ni arheološkim podacima.

Na sektoru dunavske obale severno od Kornakuma (Sotin) izgradnja prvih logora za pomoćne jedinice (auxilia) počinje već oko 19. godine n.e., ali naše područje bilo je dovoljno zaštićeno legijama koje su stajale u Sirmijumu i Singidunumu, pa izgleda da je ono, sve do vladavine cara Domicijana (81-96), ostalo bez stalne posade. S druge strane proces romanizacije keltsko-ilirskih starosedelaca nije od careva Julijevsko-klaudijevske dinastije u istočnoj Panoniji ni forsiran, a o izmeni etničke strukture stanovništva, koja bi bila rezultat naseljavanja veterana i doseljavanja trgovaca i zanatlija iz Italije ili Dalmacije, može se, zapravo, govoriti samo u odnosu na oppidum Sirmium. Zbog toga se slobodno može reći da su u istočnom Sremu Skordisci i dalje predstavljali osnovni sloj stanovništva.

To potvrđuju i rezultati višegodišnjih arheoloških istraživanja. U prethodnom poglavlju je napomenuto da se na naseljima Skordiska život nastavio gotovo bez promena i u prvim decenijama posle rimskih osvajanja. Kao primeri se moru navesti utvrđena naselja Acumincum (Stari Slankamen) i lok. Gomolava kod Hrtkovaca. U samom Zemunu je 1874. prilikom kopanja temelja za Hariševu grobljansku crkvu na Gardošu otkriven jedan značajan keltski ratnički grob. To je grob spaljenog ratnika—konjanika iz prvih decenija I veka n.e., što je vidljivo po tipu urne s poklopcem. U grobu su bili i brojni prilozi: kratki, kultno savijeni mač, bojni nož, delovi štita, britva, trozubi okov, mamuza, cele i frarmentovane posude od bronzanog lima, dve manje keramičke posude i konjske žvale (materijal čuva Arheološki muzej u Zagrebu).

Kontinuitet tradicionalnog načina života konstatovan je i na keltskom naselju otvorenog tipa u Progaru, a morao je postojati i na neidentifikovanom naselju u Surčinu, jer najmlađi grobovi velike Surčinske nekropole takolje pripadaju I veku n.e. Kod Kratkotalasne radio stanice kod Zemuna otkrivena je 1960. godine nekropola autohtonog stanovništva s ritualom spaljivanja, koja takođe pripada početku I veka n.e. Pored oker i sivo pečenih zdela s poklopcem, i funkciji crne, koje odgovaraju najmlađim grobovima nekropole u Surčinu, u jednom grobu su se nalazile i male šolje rađene u finijoj tehnici, pod vidnim uticajem rimske proizvodnje. Deonica rimskog puta Sirmium — Bassianae — Taurunum prolazila je kroz predeo u kojemu su, takolje, bila razmeštena sela autohtonog stanovništva. Tokom arheoloških iskopavanja u potezu „Kamendin” u Zemun Polju (1963) otkriven je veći rimski lokalitet, koji je identifikovan kao mutatio Altina/ldominium — prva stanica na rimskom putu idući od Taurunuma ka zapadu.

Ustanovljeno je da je ta stanica bila izgrađena na mestu jednog starijeg naselja autohtonog stanovništva iz I veka pre — I veka n.e. Skromne kolibe i poluzemunice tog naselja uništene su prilikom izgradnje rimskih objekata. Gotovo netaknute su bile pojedine jame za otpatke, ukopane duboko u zdravicu. U jednoj takvoj jami nalazile su se, osim brojnih fragmenata, i tri cele posude — sivi kasnolatenski lonac, rimska amfora i„dačka šolja”. Tome stambenom horizontu pripadao je i grob sa kultnom sahranom psa. Skelet je bio pokriven velikom rimskom zdelom, koja se ne bi mogla datovati ranije od kraja I veka n.e., a pored nje se nalazila „dačka šolja” . Na našoj teritoriji to bi bio usamljen slučaj pojave jednog predrimskor rituala, koji nije karakterističan za Skordiske, već se njegovi koreni pre mogu tražiti u dako-getskim ili trako-skitskim običajima.

Na mešani sastav stanovništva ovog naselja, sa kojim je možda bila povezana i nekropola kod Kratkotalasne radio-stanice, ukazuje i pojava „dačkih šolja” i mešanje sive keltsko-latenske keramike s fragmentima grubih posuda rađenih rukom. Slična situacija je konstatovana tokom iskopavanja (1966) druge po redu stanice na rimskom putu Taurunum — Bassianae, koja ce nalazi u potezu „Brestove međe”, na granici atara sela Ugrinovci i Vojka. Na blagom uzvišenju, koje dominira nad okolnom do nedavno močvarnom ravnicom, otkriveni su ostaci vrlo masivne rimske arhitekture. Temelji ovog objekta duboko su se usekli u stambeni horizont autohtonog naselja, koje se nalazilo na tom položaju. U tom sloju i u dubokim jamama za otpatke pronađeno je dosta fragmenata sive kasnolatenske keramike i nešto malo ranorimske, što dokazuje da je naselje domorodaca postojalo sve do izgradnje rimske stanice, što je najverovatnije usledilo u drugoj polovini I veka n.e. Do bitnih promena u srednjem Podunavlju dolazi za vlade careva iz kuće Flavijevaca, naročito Vespazijana (69-79) i Domicijana (81-96).

Razlozi za pojačanu aktivnost Rimljana i brigu ovih careva za naše krajeve bili su političke prirode, uslovljeni zbivanjima koja su se odvijala u predelima severno od Dunava. Tokom prve pol. I veka n.e. u Panonsku niziju su prodrla ratničko-nomadska plemena iz južno- ruskih stepa, sarmatski Jazigi srodni starim Skitima. O njihovom doseljenju nam govore antički pisci Tacit (App. XII, 29) i Plinije Stariji (Nat, hist. IV 80). Jazigi su uskoro postali veoma agresivni, a tokom vremena su se u Karpatsku kotlinu doseljavala i druga sarmat ska plemena, tako da će Sarmati sve do vremena seobe naroda predstavljati ozbiljnog neprijatelja Rimske Imperije. Gotovo u isto vreme rimsku dunavsku granicu ponovo su počeli ugrožavati i Dačani. Nakon kraćeg perioda razjedinjenosti i opadanja posle Bojrebistine smrti, oni su u drugoj pol. I veka n.e. ponovo stvorili jaku državu na teritorij i dan. Rumunije.

Do prvih upada Dačana na rimsku teritoriju dolazi 69. godine, a odmah zatim usledio je I napad Jaziga. Krizna situacija na granici zahtevala je hitnu reorganizaciju suvozemne panonske vojske i formiranje flote u toj provinciji, što je sprovedeno za vlade cara Vespazijana. Ponovni napad Dačana 85/86. godine bio je povod za pokretanje ozbiljnih ratnih operacija — Domicijanovih dačkih ratova. Za ovaj rat Rimljani su izvršili temeljite pripreme.

Duž obale Dunava podignute su na strateški najpovoljnijim mestima vojne baze u vidu zemljano-drvenih utvrđenja najčešće tamo gde su ranije postojala utvrđenja Skordiska. U to vreme kamenom je popločan put koji je vodio duž granice na deonici Cusum (Petrovaradin) — Tairipit, i dalje ka Istoku. U ovaj deo provincije prebačene su i nove vojne jedinice. Na jednom nadgrobnom spomeniku (CIL III 3256) pronađenom u Titelu pominju se pripadnici konjičke jedinice cohors iBritannica, koja je tada prebacena u Panoniju, a imala je svoj logor, najverovatnije, u susednom Akuminkumu. To je ujedno i najranija pomoćna jedinica na našoj teritoriji koja nam je poznata na osnovu epigrafskih izvora. U Ritiju (Surduk) tada se pominju neki konjički odredi ( vexillatianes) iz Sirije.

Za vladavinu Flavijevaca može se vezati i početak procesa urbanizacije i romanizacije istočnog Srema. Vespazijan i Domicijan su prvi rimski carevi koj i su na teritorij i civitas Scordiscorum domorocima dodeljivali građansko pravo, i to samo malom broju najuglednijih prvaka iz redova rodovske aristokratije, jer je to bila klasa spremna na saradnju, kako bi sačuvala svoje posede i povlašlieni položaj .O tim novim rimskim građanima govore nadgrobni spomenici domorodaca, koji nose gentilicij Flavius (npr. spomenici iz Sremskih Karlovaca i Slankamena). Ratne operacije protiv Dacana i Jaziga vezivale su cara Domicijana tokom više godina za naše Podunavlje. njegovo prisustvo donelo je i neke bitne promene u načinu upravljanja ovim krajevima. Izgleda da je tada civitas Sirmiensiit et Amantinorum uzdignuta na stepen kolonije rimskih građana, sa centrom u Sirmiju. Međutim, moguće je da je Sirmij postao kolonija već u doba Vespazijana, jer na to upućuje jedna vojnička diploma iz 73. godine, nađena u Krnješevcima, na kojoj se kao svedoci javljaju i tri rimska građanina čiji origo je Sirmijum, što bi po nekima značilo da je on tada već imao status grada.

Kako god bilo, s osnivanjem kolonije Sirmium prestala je u ovom delu Panonije vojna uprava, a teritorija koja nije ušla u sastav kolonije, tj . civitas Scordiscorum, dobila je autonomiju i pravo da može birati svoje funkcionere iz redova uglednih domorodaca, koj i su tada već imali status rimskih građana . Dostojanstvenik koji je stajao na čelu ove autonomne civitas sada je domaći čovek, koji nosi titulu princeps et praefectus. Čvrst dokaz o ovim promenama pruža nadgrobni spomenik iz okoline Slankamena, podignut krajem I ili početkom II veka Titu Flaviju Prokulu, arinceisu i irefekšu Skordiska, čiji otac je takolje već bio rimski građanin.

O plemenskom savetu autonomne civitas Scordiscorum ponešto saznajemo i iz jednog nadgrobnog natpisa iz Basijana, sa imenimag članova jedne domorodačke porodice, koja je građansko pravo dobila u vreme Trajana. S obzirom da su oba pokojničina brata nosila titulu irinceis, može se zaključiti da je plemenski savet peregrine civitas Scordiscorum bio prilično brojan. Imajući u vidu da je nadgrobnik ranije pomenutog Tita Flavija Prokula nađen nedaleko od Akuminkuma, jedinog keltskog utvrljenja u našoj oblasti za koje se može reći da je sigurno bilo oppidum, treba pretpostaviti da se centar civitas Scordiscarum barem u prvo vreme nalazio na ovom terenu. Kad je na rimski presto stupio car Trajan (98-117), usledile su nove upravne reforme — provincija Rappopga je 103. godine podeljena na dva dela, Gornju i Donju Panoniju.

Basijanski region ući će tada u sastav provincije Rappopia Inferior, u sve do reforme cara Dioklecijana krajem III veka n.e. ova organizaciona šema neće pretrpeti bitnijih promena. Trajanova odluka da ponovo pokrene rat protiv Dačana i pripreme vršene za taj pohod uticale su samo indirektno na život stanovništva Donje Panonije. Uoči samog pohoda u Sremu se koncentrišu rimske trupe, a car provodi zimske mesece 101/102. godine u gradu Sirmiju. Ovaj rat, koj i je bio dugotrajan i naporan (101 / 102. i 105-107), okončan je, najzad, velikom pobedom Rimljana, okupacijom Dakije i osnivanjem istoimene provincije severno od Dunava. Po završetku rata Trajan je posvetio veliku pažnju utvrđivanju granice. Sva zemljano-drvena utvrđenja podignuta u doba Domicijana tada su prezidana i pretvorena u čvrste kastrume i kastele, građene od kamena, a izgrađen je i velći broj novih.

Ovaj odbrambeni sistem — rimski limes — može se pratiti duž svih granica Carstva, od Britanskih ostrva na severu do Mesopotamije na istoku, mada je on svoj konačni oblik dobio tek za vlade cara Hadrijana (117–138). Do promena dolazi i u samoj civitas peregrina Scordiscorum. Proces socijalne diferencijacije započeo je među starosedeocima još za vlade careva iz Flavijevske dinastije. Skordisci — rimski građani — izdvojili su se postepeno u stalež koj i je u odnosu na ostale saplemenike, peregrine, imao privilegovani položaj, i koji je brže prihvatao tekovine rimske civilizacije i latinski jezik. Trajan je prema autohtonom stanovništvu imao gotovo isti odnos kao i njegovi prethodnici. Dok je boravio u Donjoj Panoniji podario je građansko pravo izvesnom broju uglednih starosedelaca, i to upravo onima koji su pripadali sloju plemenskih prvaka.

To najbolje ilustruje već ranije pomenuti natpis iz Basijana, na kojemu su pobrojani članovi jedne domorodačke porodice, koja je, sudeći po gentiliciju Ulpius dobila građansko pravo upravo od cara Trajana. Na transformaciju zajednice Skordiska, u kojoj proces romanizacije tada uzima sve više maha, uticalo je stalno prisustvo vojnih jedinica u tvrđavama duž limesa. Međutim, na naglu urbanizaciju ovih krajeva uticali su i drugi faktori, na prvom mestu doseljenici, poslovni ljudi — trgovci i zanatlije iz drugih delova Carstva — a zatim i veterani, kojima je prilikom otpusta iэ vojne službe, sve do vladavine cara Hadrijana, asignacijom dodeljivana zemlja oduzeta u tu svrhu od domorodaca. Zemlja na kojoj su veterani podizali svoja poljska dobra (villae rusticae) nalazila se najčešće u susedstvu domorodačkih sela, što je imalo za posledicu uspostavljanje određenih veza između došljaka i autohtonaca. Naročito privlačna za doseljenike bila su ona domorodačka naselja koja su ležala na glavnim kopnenim komunikacijama, i ta sela uskoro su prerasla u prave gradove.

Najbolji primer nam pružaju same Bassianae (Donji Petrovci), verovatno isprva anonimno domorodačko naselje, a zatim posed (Villa) izvesnog Basija (Bassius). Basijane su najkasnije u doba Flavijevaca prerasle u veće naselje, koje je početkom II veka bilo već dovoljno značajno da dostigne rang municipija i postane najveći urbani centar čitavog istočnog Srema. Sledeći korak je, naime, učinjen za vlade Trajanovor naslednika, cara Hadrijana (117-138). Napad Sarmata na dunavske granice i rat koji je trajao do 119. godine primorali su i ovog cara da duže vreme provede u podunavskim provincijama. Sasvim je izvesno da je Hadrijan u Donjoj Panoniji boravio 124. godine i da je, tom prilikom, posetio u Bassianae, koje su ležale na glavnom putu.

Pošto je bio dobro upoznat s opštim stanjem i dotada dostignutim stepenom romanizacije ovih krajeva, car Hadrijan je, verovatno tada, uzdigao Bassianae na stepen municipija. Istovremeno je dodeljivao rimsko građansko pravo starosedeocima, I to ne samo rodovskoj aristokratiji nego i širem krugu peregrina. Ovaj novi talas romanizacije doprineo je bržoj transformaciji civitas peregrina u grad sa municipalnim pravom, kojemu je pripala približno ista teritorija koju je dotada obuhvatala civitas peregrina Scordiscorum. Prvo pisano svedočanstvo o Basijanama kao municipiju pruža nam jedan epigrafski spomenik, koji sada služi kao podloga časnoj trpezi u crkvi sela Krušedol u Fruškoj Gori. To je nadgrobni natpis P. Elija Dasija (R. Aelius Dasius), koji je bio dekurion i pontifik (sveštenik) municipija Bassianae, a uz to i edil municipija Spodentum (unu Spondentium) kod Pljevalja. Na spomeniku su nabrojani i članovi njegove porodice — žena Aleia lusta u sinovi.

Na osnovu njihovih imena može se utvrditi da se radi o domorocima, Ilirima ili ilirizovanim Skordiscima, koji su građansko pravo dobili od cara Hadrijana. Ovaj značajni spomenik indirektno određuje i zapadnu granicu Basijanske teritorije: na severu je išla između Krušedola i Hopova, a na jugu između Donjih Petrovaca i Jarka, jer su u Hopovu i Jarku nađeni spomenici na kojima se pominju stanovnici kolonije Sirmium. Dostignuvši rang municipija Bassianae ce tokom II i III veka naglo razvijaju. U jednom od gradskih predgrađa, koje se u izvorima javlja pod imenom Caput Bassianense (verovatno lok. „Gradina” kod Dobrinaca) nalazio se od početka II veka pa sve do oko 296. rodine jedan odred legije Il adiutrix ca više od 1.000 vojnika. Deo tog ljudstva regrutovan je među ljudima domaćeg porekla, odnosno, među stanovnicima basijanskog regiona. Dokazi o prisustvu legije II adiutrix na ovom terenu su brojni.

U samim Basijanama to su opeke sa žigom legijine ciglane i nadgrobni spomenik podignut sinu Aurelija Januarija, tribuna te legije (CIL III 10208). U široj okolini, u Šimanovcima, nađen je žrtvenik (ClL III 13133) posvećen Jupiteru od Elija Celzina, vojnika legije II adiutrix, koji je bio i službenik vojnog suda (quae-stionarius), a u udaljenom Konjicu na Neretvi otkriven je jedan natpis (kenotaf) koji su krajem II ili poč. III veka podigli roditelji svome sinu Piniju, vojniku legije Il adiutrix, umrlom u Basijanama tokom službovanja. Neki vojnici legije II adiutrix naseljavali su se posle otpusta iz vojske u široj okolini svog logora. Na to ukazuje žrtvenik podignut 207. godine od Aurelija Supera veterana legije II adiutrix, koji se naselio u blizini današnje Stare Pazove.

Na bočnim stranama ove lepe are isklesane su predstave krilatog Pegaza, koji je bio zaštitni znak ove legije. Iz čuvenog kasnoantičkog izvora Notitia dignitatum (oss. XXXII 59) doznajemo da je krajem III veka, odnosno posle Dioklecijanove vojne reforme, u logor kod Bassiapae prebačena kohorta I Tračana (cohors I Thrasit) sa svojim legatam, koja se do toga vremena nalazila u kastrumu Burgenae na Dunavu. Ovaj odred bpojao je 300 vojnika. U zenitu svog prosperiteta Bassianae su imale osnovu u vidu nepravilnog petougaonika, s urbanim prostorom od oko 20 hektara. Grad je bio omeđen potokom Rečica i rimskim kanalom Jarčina koji se kod Progara uliva u Savu, a opasan je bio čvrstim bedemima, s kulama i kapijama. Van bedema bile su nekropale i predgrađa, od kojih treba pomenuti lok. Solnok, između Donjih Petrovaca i Kraljevaca, gde su prilikom gradnje pruge otkriveni čvrsto građeni zidovi, a izvan njih grobovi. U Basijanama su vršena samo manja arheološka iskopavanja (S. .Ljubić 1882; M. Grbić 1935).

Mada skromnog obima, ona su, ipak, dala dovoljan broj padataka da se o značaju grada, posebno u doba poznog Carstva, može reći nešto više. Otkriven je deo jedne palate s mozaičkim podom i uređajima za grejanje toplim vazduhom (hipokaust, jedna veća stambena zgrada s hipokaustom i tragovima fresko slikarstva na zidovima i jedna mlađa građevina (IV— V vek) s vodovodnim instalacijama. Najznačajnija među tada otkrivenim građevinama bila je trobrodna ranohrišlianska bazilika s jednom apsidom, koja je podignuta krajem IV ili tokom V veka. To je ujedno i jedini spomenik hrišćanskog kulta, koji je do danas otkriven u istocnom Sremu, pa je njegov značaj tim veći.

Bassianae cu značajno nalazište natpisa, antičke skulpture I drugog pokretnog arheološkog materijala. Počev od XIX veka terenski saradnici i stručnjaci Arheolaškog muzeja u Zagrebu, a posle drugog svetskog rata Vojvođanski muzej u Novom Sadu i Muzej u Rumi razvili su veoma živu prikupljačku delatnost na tom terenu i tako spasili od propadanja stotine predmeta velike kulturno-istorijske vrednosti. Njihovo nabrajanje nepotrebno bi opteretila ovaj tekst, ali treba ipak naglasiti da se vredna umetnička dela (na primer, statua Glerzeja, torzo ženskog božanstva, stele sa lortretima pokojnika, statuete od bronze) i značajni natpisi javljaju u Basijanama već od prve pol. II veka, šta veoma mnogo govori o naglom usponu ovor grada i kulturnom nivou njegovih stanovnika. Sličnu sliku pružaju i lokaliteti u bližoj okolini Bassianae, kaji su pripadali gradskom ageru. Kao primer navodimo nadgrobni spomenik sa kraja I ili poč. II veka, koji je nađen na seoskom groblju u Putincima.

Na reljefu je prikazana jedna mitološka scena, odnosno, scena iz Eshilove trilogije Orestija, i to trenutak kad Orest ubija svoju majku Klitemnestru. Iz veoma oštećenog natpisa ne saznajemo ni ime pokojnika ni ime isporučilaca, ali dobijama zanimljiv podatak da je podizanje spomenika koštalo 3000 denarija, što je za ono vreme bila pozamašna svota. Time ovaj spomenik postaje indirektno svedočanstvo o imovnom stanju viših slojeva stanovništva, a u izvesnaj meri i o intelektualnom nivou poručilaca, kojima prikazana tematika nije morla biti strana, jer je u protivnom ne bi mogli prihvatiti. Najvažniji događaj pruge pol. II veka n.e., koji je snažno uzdrmao društveno-ekonomske prilike u severnim delovima podunavskih provincij a, bili su Markomanski ratovi (167-171. i 177-180), koje je car Marko Aurelije (161-180) bio prinuđen da vodi protiv udruženih varvarskih plemena — Markomana, Kvada i Sarmata. Mada teški i dugotrajni, ovi ratovi izgleda da nisu bitnije uticali na život stanovništva basijanskog regiona, jer ratni vihor tada nije direktno zahvatio istočni deo Donje Panonije.

Sigurno je da je u vreme kad je car sa glavnim štabom Boravio u Sirmiju došlo do velike koncentracije rimskih trupa i flote u našim krajevima, šo je moglo izazvati skok cena hrane i druge robe, što se na neke slojeve stanovništva morala negativno odraziti. Međutim, ni Bassianae, ni Taurunum, a ni tvrđave na basijanskom limesu nisu pretrpeli nikakva razaranja. Posle definitivnog zaključenja mira (180), Sarmatima su date i neke olakšice, na primer, odabreno im je da u određene dane mogu prelaziti Dunav I na određenim mestima posećivati rimske trgove u cilju razmene dobara, što je sigurno tim naseljima donelo ekonamske koristi. Može se pretpostaviti da je jedan od tih trgova bila civilno naselje Aluminkuma, jer je to utvrđenje imalo svoj mostobran s druge strane Dunava, Blizu ušća Tise kod današnjeg Titela, pa je ovaj prelaz preko reke samim tim bio pod stalnom vojnom kontrolom. Može se, dakle, zaključiti da je društveno-ekanomski razvoj municipija Bassianae na prelazu iz II u III vek tekao kontinuirano i bez većih potresa.

Svoj najveći poduhvat dostižu ovi krajevi za vlade careva iz dinastije Severa, u prvoj pol. III veka. U to doba carevi češće prolaze kroz Taurunum, Bassianae u Sirtium. Tako je, na primer, vraćajući se s Istoka početkom 202. rodine, ovim putem prošao Septimije Sever (193-211). Imajući u vidu da je ovaj car bio veliki poklonik orijentalnih kultova, Jupitera Dolihena I boga Sunca—Sola, sa njegovom posetom mogao bi se dovesti u vezu žrtvenik podignut Jupiteru Dolihenu, koji je nađen u Ritiju (Surduk) (CIL III 10243). Posle smrti Septimija Severa presto nasleđuj u oba njegova sina, kao Vladari, a posle smaknuća mlađeg (Gete) ostaje da vlada Marko Aurelije Antonin, prozvan Karakala (211-217).

Najverovatnije iz ekonomskih razloga, odnosno da bi na svo stanovništvo proširio jedinstveni fiskalni sistem, car Karakala 212. rodine izdaje edikt koji nosi naziv Constitufio Antoniniana. Po tom ediktu prava rimskog građanstva proširena su gotovo na svo slobodno stanovništvo Rimske Imperije. Dve godine kasnije, na proputovanju ka Istoku gde se pripremao rat protiv Parliana, Karakala se zadržao u Basijanama i tom prilikom izvršio promociju ovog municipija u koloniju, najviši rang rimskog grada. Bassianae se, kao kolonija, prvi put pominju na jednom žrtveniku iz Titela, posvećenom Jupiteru od Elija Sura (Aelius Surus) dekuriona i duumvira ove kolonije. U natpisu je rečeno da se ara podiže „za zdravlje i sretan povratak” cara Karakale i njegove majke Julije Domne, pa se on s puno razloga može povezati s carevim boravkom u našim krajevima, u leto 214. godine.

Zvaničnici kolonije Bassianae pominju se i na nekim drugim natpisima. U samim Basijanama otkriven je natpis na kojemu se pominju braća Ulpijevci, Nerat i Nigrin (Ulpi Neratus et Nigrinus), dekurioni ove kolonije, zatim natpis na kome se pominje Marko Antonije Prokulijan (M. Antonius Proculianus), takođe dekurion kolonije Bassianae, u neki drugi slabije očuvani natpisi. Slični spomenici otkriveni su i na široj teritoriji kolonije, i to: u Kupinovu i Dobanovcima. U oba slučaja radi se o žrtvenicima čiji dedikanti su bili dekurioni kolonije Bassianae (u Kupinovu Gaj Nonije Marko, a u Dobanovcima Elije Viktorin). Najmlađi spomenik u tom nizu je počasna baza sa statuom, koja je nađena u Titelu još u xvlli veku (CIL III 3225 – CIL III 10242). podignuta je 253. godine caru Valerijanu od odličnika kolonije Bassianae (ordo coloniae) povodom svečanih priprema za njegov doček jer je on u decembru te godine prolazio kroz naše krajeve na putu ka Istoku, gde je ponovo buknuo rat s Persijancima. Iz tog rata Valerijan se nikada nije vratio u Rim, pao je u persijsko ropstvo i proveo poslednje godine svog života kao sužanj sasanidskog kralja Šapora I.

LIMES — POSADE, UTVRĐENjA I KOMUNIKACIJE

Već ranije je pomenuto da je presudnu ulogu u procesu romanizacije i urbanizacije Donje Panonije odigrala izgradnja podunavskog limesa. Limes se sastojao od čitavog lanca većih i manjih utvrđenja — kastruma i kastela — zaštićenih čvrstim bedemima sa kulama i kapijama. Na određenim rastojanjima između dve veće tvrđave podizane su kule-stražare (speculum) s manjim posadama, koje su imale funkciju signalnih stanica. Glavni, mada indirektni faktor ekonomskog prosperiteta bila je vojska, koja je ovde, na granici, gila grojna i dogro plaćena.

Tako je plata (stipendium) jednog legionara iznosila u periodu od Domicijana do Komoda 300 denara, za vreme Septimija Severa 500, a u doba Karakale i 750 denara, što je, u stvari, zavisilo od stepena inflacije. Mada su plate vojnika u pomoćnim jedinicama; verovatno, bile nešto niže, ipak se može zaključiti kolika je bila kupovna moć ovih ljudi i kakav potsticaj za doseljavanje zanatlija i trgovaca iz raznih delova Carstva, koji su brinuli o podmirivanju njihovih potreba. Stoga se uz kastrume i kastele basijanske deonice limesa civilna naselja (canabea) formiraju relativno rano i ta naselja postepeno postaju mali kulturni i privredni centri, ali i rasadnici rimske civilizacije. Idući od zapada ka istoku, na Sasijanskoj deonici limesa pisani izvori pominju sledeća utvrđenja: Cusum, Acumincum, Rittium, Burgepae i Tairipit, mada je ovo poslednje kao sedište flote imalo donekle poseban status.

Međutim, tokom terenskih radova i reambulacija otkriven je na ovom sektoru i izvestan broj manjih i većih fortifikacija čija nam imena nisu poznata, jer ih izvori ne pominju. Pokušaćemo da u kratkim crtama iznesemo osnovne karakteristike svakog od ovih utvrđenja. Castellum Cusum se nalazio na uzvišenom platou desne obale Dunava, na mestu na kome je tokom srednjeg i novog veka izgrađena jedna od najimpozantnijih tvrđava srednje Evrope — Petrovaradin. Cusum pominju antički itinerari (Itin. Ant. 242, 4 u Georg. Rav. 219, 15), a unet je u kasnoantičku kartu Tabula Peutingeriana. Sistematska arheološka istraživanja nisu vršena, ali prilikom manjih građevinskih radova i sondaža konstatovani su ostaci rimske arhitekture i pokretni nalazi. U Petrovaradinu je, još pre prvog svetskog rata, nađen rimski miljokaz (CIL III 3700) iz 97. godine n.e., što potvrđuje da je ovaj kastel ležao na važnom putu koji je išao duž limesa.

O prisustvu sledbenika orijentalnih kultova govori jedan spomenik Mitrinog kulta, takođe nađen u Petrovaradinu. Posadu kastela Cusum činio je krajem II i u III veku deo konjičke jedinice Panonaca (ala Panoniorum), formirane u vreme cara Komoda (180-192). Jedan njen detašman nalazio se u to vreme u bezimenom kastelu u dan. Belegišu, a možda i u Starom Slankamenu. U punom sastavu ova jedinica brojala je 1000 vojnika. Tragovi rimske vojne (?) arhitekture, grobovi i razni predmeti (svetiljke, keramičke posude, novac i sl.), a takođe i natpisi, otkriveni su na više mesta u Sremskim Karlovcima. Još 1933. godine nađena je u Čorišnovcima ostava sa 2500 komada rimskih denara, koja je, najverovatnije, zakopana u doba Septimija Severa. Jedno rimsko utvrljenje konstatovano je u šumi blizu železničkog stajališta Čortanovci-Dunav.

Na tom kastelu su obavljena iskopavanja (1956. i 1961-1962. god. ), i tada su otkriveni delovi bedema, dve kružne i jedna kula kvadratne osnove. Prateći nalazi sastoje se od keramičkih posuda i lampica, rimskog novca, gvozdenih alatki, opeka sa žigom i drugih predmeta. Tada je ustanovljen i deo rimskog puta, koji je povezivao tvrđave na limesu. Antičko ime utvrđenja nije poznato, a niti vojna posada koja je u njemu boravila. Idući od Čortanovaca ka Slankamenu registrovani su na više mesta nalazi iz rimske epohe. U Krčedinu je često nalažen rimski novac, a 1961. je na obali potoka Patka nađena i jedna rimska opeka s natpisom. Materijal iz rimskog perioda (keramika i novac) nalažen je na položaju „Janda” između Krčedina i Slankamena i na mnogim mestima duž puta za Krčedin. STARI SLANKAMEN, pitomo i živopisno selo sremskog Podunavlja, bilo je već krajem XIX veka poznato kao nalazište većeg bpoja epigrafskih spomenika i drugih predmeta iz rimskog perioda, a pažnju su privlačile i ruševine srednjovekovnog grada, koje se nalaze na položaju „Gradina”.

Stoga su posle Drugog svet, rata pokrenuta arheološka iskopavanja, prvo na „Gradini”, a zatim i na lokalitetima „Humka” i„Dugorep”, nizvodno od centra sela. Rimsko utvrđenje izgrađeno na „Gradini” jedno je od najstarijih na ovoj deonici limesa. Ono je nastalo na mestu gde se ranije nalazio opidum Skordiska, pa je cak i zadržalo staro keltsko ime Acumincum. Ranoj fazi, koja je možda nastala i pre Domicij anove vladavine, mogli bi pripadati delimično očuvani bedemi i ostaci nekih građevina zidanih prilično primitivno, od lomljenog kamena, sa spojnicama od blata, ili u tehnici suhozida. U arheološkom inventaru tog sloja još uvek preovlađuje siva poznolatenska keramika, mada se pored nje javljaju i pojedini fragmenti ranocarske terra sigillata, italske proizvodnje, što ovu arhitekturu još čvršće opredeljuje u ranocarsko doba. Tokom II i III veka rimski Acumincum postepeno menja fizionomiju. Utvrđenje na položaju „Gradina” i dalje se koristi, ali na mestu starih podignuti su novi zidovi; građeni mnogo solidnije, a na platou unutar njih i neke stambene zgrade, koje nisu do kraja istražene.

Svi ovi objekti građeni su od pritesanog kamena u krečnom malteru. Arheološki nalazi koji prate ovu arhitekturu pokazuju široku skalu keramičkih oblika i faktura; osim provincijalno rimske sive, crvene i gleđosane robe javlja se i importovana terra sigillata proizvedena u poznatim radioničkim centrima Galije I Gornje Panonije. Pored keramike, tu su nađeni i ulomci staklenih posuda, ukrasni predmeti od metala, rimski novac, delovi mermerne zidne oplate i sl. Za Acumincum i njegov mostobran u Titelu vezano je ime već ranije pomenute pomoćne jedinice cohors I Britannica, koja je u istocnom Sremu boravila od 80. do 100. godine.

Moguće je da je približno u isto to vreme, ili nešto kasnije, iz našeg utvrđenja prešao na levu obalu Dunava odred izvidnika (exploratores). U Titelu je, naime, nađem žrtvenik posvelien Jupiteru od Tiberija Dekstera, centuriona ove jedinice, koja je tu mogla boraviti sa nekim posebnim zadatkom u toku ratnih operacija protiv Jaziga. Već od ranije je bilo poznato da je posle 110. godine iz Dalmacije u Donju Panoniju premeštena cohors I Campanorum voluntariorum c.R. i da je tu boravila barem do kraja vladavine cara Karakale. Danas već raspolažemo sa dovoljno podataka na osnovu kojih se može zaključiti da je ova kohorta, koja je brojala 500 vojnika, imala svoj stalni logor u Akuminkumu. Opeke sa žigom ciglane te jedinice nađene su u građevinskoj osipini unutar utvrđenja na „Gradini”, a u ne previše udaljenom Zemun Polju, gde se nalazila rimska putna stanica Altina, otkrivena je votivna ara posvećena Jupiteru od Aurelija Propinka, princepsa kohorte I Campanorum iz prve pol. III veka.

U vreme cara Komoda povećan je broj pomoćnih jedinica na basijanskom limesu. Sudeći po jednom votivnom spomeniku nađenom u Slankamenu (CIL II1 Z252/10241), u prvoj pol. III veka boravio je u Akuminkumu i deo konjičke jedinice, ala Pannoniorum, jer su taj žrtvenik upravo i podigla dva njezina oficira, centurion i duplikarij. Već ranije je pomenuto da se glavnina ove jedinice nalazila u kastelu Cusum.

Teško je reći da li su sve ove vojne jedinice bile smeštene isključivo u utvrđenju na „Gradini”, ili samo najranije. Tlocrt ovog utvrđenja, naime, nema pravougli oblik karakterističan za klasični tip rimskog vojnog logora, već je zadržao slobodnu osnovu keltskog opiduma, sa bedemima koji prate konfiguraciju terena. Moguće je da su neki vojni odredi bili smešteni i u utvrđenjima na širem području Akuminkuma, na primer u do danas na terenu neidentifikovanom kastrumu, čije je ruševine zapazio Marsigli i uneo u svoj atlas podunavskih starina (A. F. Marsiglr, Dapubius Rapnonico-Mysicus, II, 1726, 21). Drugo jedno utvrđenje otkriveno je tokom iskopavanja na lok. „Dugorep”, a jedna kula-stražara se nalazila na lok. „Humka”. Oba lokaliteta nalaze se nizvodno od „Gradine”, preko puta ušća Tise u Dunav. U podnožju „Gradine”, razvilo se rimsko civilno naselje, na istom prostoru gde je kasnije izgrađeno srednjovekovno podgrađe, a danas se nalazi centar sela.

Njegovi tragovi: masivni zidovi raznih građevina, epigrafski spomenici, sitna bronzana plastika i drugi predmeti, od kojih se neki mogu datovati u I—II vek n.e., nalaženi su prilikom izgradnje kuća i obrade vinograda I bašta na relativno širokom prostoru. Ovo civilno naselje postalo je, posle ratova koje je Marko Aurelije vodio protiv Sarmata, značaj no trgovište na graničnom prelazu prema varvarskom svetu na levoj obali Dunava. Sa promenama u životu i izgledu naselja dolazi i do promena u sastavu njegovih stanovnika. Pored vojnih posada, i više ili manje romanizovanog starosedelačkog stanovništva, u Acumincum se sve više doseljavaju stranci, a među njima je bilo dosta Orijentalaca.

Oni su u ove krajeve doneli i svoje lokalne kultove, što potvrljuju natpisi na žrtvenicima posvećenim sirijskom božanstvu Jupiteru Dolihenu (CIL III 3252 i 3253) i fragment kultnog reljefa s predstavom persiskog boga Mitre. Podizanje spomenika posvećenih Jupiteru Dolihenu se u ovim krajevima najčešće dovodi u vezu s posetom cara Septimija Severa vojnim logorima na panonskom limesu, prilikom njegovog povratka iz Sirije. Činjenica da se na jednom od ovih spomenika pominju i imena tri Dolihenova sveštenika ukazuje da je zajednica poklonika ovog kulta u tom naselju morala biti brojna. Gotovo u isto vreme kad i Acumrncum nastao je nizvodno od njega castellum Rittium, u današnjem Surduku. Utvrđenje (dim. oko 300h400 m) nalazilo se na najvišem delu lesne obale Dunava, na položaju „Gradina”, odnosno na prostoru koji se poklapa s centrom današnjeg Surduka.

Na rano prisustvo vojske u Ritiju ukazuje nalaz vojničke opreme, tj . bronzanog oklopa iz ranocarskog doba. Uz kastel se razvilo i civilno naselje — canabae, a nekropole su konstatovane u južnom delu sela i na današnjem seoskom groblju . U Surduku nisu vršena iskopavanja, ali počev od XIX veka, do danas, prikupljeni su na području kastela i kanabe brojni arheološki nalazi. Svojim visokim kvalitetom ističu se skulpture od belor mermera — torzo Venere sa kraja I i glava Venere sa poč. II veka. Brojni su i kvalitetni primerci bronzanih statueta i aplika (Merkur, Jupiter Dolihenl poprsje ratnika, protome bika i konja, glava lava, okov s dve tragične maske i drugi), zatim nakit od zlata i bronze, svetiljke, zlatni, srebrni i bronzani novac, keramika i drugi predmeti. Surduk je i nalazište većeg broja epigrafskih spomenika, a takođe i opeka sa žigom kohorte II Asturum. Interesantno je da su od samog osnivanja kastela Rittium u njemu uvek boravile jedinice regrutovane u istočnim provincijama Carstva.

Najraniju posadu činile su neke konjičke jedinice iz Sirije (vexillatiopes ex Syria). Možda je to u stvari bio deo ale I Iturejaca ostavljen u ovom utvrđenju kad je glavnina privremeno prebačena u Dakiju. Ala I Augusta Ityreorum sagittariorurn, jedinica konjanika- -strelaca, regrutovana je u Hauranu u Siriji. U I veku ova jedinica je stacionirala u severnijim delovima Panonije, pod Trajanom je učestvovala u ratu protiv Dačana, a zatim je iz Dakije vraćena u Panoniju i tu imala svoj stalni logor u Surduku, gde je ostala i tokom III veka. Ova jedinica brojala je 500 vojnika. Vojnici poreklom iz Sirije preneli su u Rittium, a verovatno i u susedne kastele Acumincum u Burgenae, orijentalne kultove kojima su bili privrženi u staroj domovini. Iz Surduka, naime, potiču dva žrtvenika podignuta Jupiteru Dolihenu i jedan posvećen Mitri. U novije vreme je u Surduku nađena i jedna bronzana statueta Jupitera Dolihena, lep umetnički rad s kpaja II veka I bronzana aplika u obliku protome bika, životinje koja je vezana kako za kult Jupitera Dolihena, tako i Mitre. Mora se ipak imati u vidu da su sem vojnika i ličnosti drugih profesija uticale na širenje ovih kultova. Kao primer može poslužiti upravo jedan žrtvenik iz Surduka (CIL 1II 10243) jer je dedikant ove are, Marko Aurelije Apolinar, bio dekurion municipija Mypcene (Mursa Minor u okolini Osijeka), koji je sasvim sigurno takođe bio Orijentalac, jer Jupitera Dolihena naziva bogom svoje postojbine, sirske Komarene (deo paterno Comageno). Približno na trećini puta između kastela Rittium u Burgenae, na položaju „Duvarine”, u ataru sela Belegiš, nalazilo se jedno rimsko utvrđenje čije ime nam nije poznato.

Iskopavanja na tom lokalitetu nisu vršena, ali prilikom reambulacij e terena konstatovani su u profilu visoke lesne obale ostaci rimske arhitekture (temelji solidno građenih zidova od kamena u krečnom malteru, opeke i krovne tegulae), a prikupljeni su i ulomci rimske keramike, novac i drugi sitni predmeti. Još pre Prvog svetskog rata na lok. „Duvarine” je nađen votivni spomenik posvećen Jupiteru (CIL III 15138,3) kojega je krajem II veka podigao cogitatus decurio alae Pannoniorum. Na bočnim stranama are prikazani su orao i munja, Jupiterovi atributi. Na osnovu ovog spomenika se može zaključiti da se jedan detašman ove već ranije pomenute ale nalazio u utvrđenju na lok. „Duvarine”. Početku III veka mogao bi, sudeći po obliku slova, pripadati fragment monumentalnog natpisa sa neke građevine, podignute na ovom lokalitetu, verovatno, u doba cara Karakale. Na njemu se nalazi spisak imena vojnika koji su u tim radovima učestvovali. Jedno od najznačajnijih utvrđenja basijanskog limesa nalazilo se u Novim Banovcima na položaju „Gradina”.

Vrlo je verovatno da je ovde već krajem I veka bio jedan odeljak Panonske flote (Classis Flavia Pannonica). Na to s jedne strane upućuje blizina Taurunuma, koji je već od samog osnivanja Panonske flote postao njeno glavno pristanište, a s druge, relativno brojni ulomci opeka sa žigom flotine ciglane, koji su nađeni na području kastruma. Ime Burgenae, za koje se smatra da je tračko, ovaj kastrum je očigledno dobio tek početkom II veka od pripadnika njegove posade, I kohorte Tračana rimskih građana (cohors I Thracum s. R. p. f.). Pošto je posle 90. godine premeštena iz Gornje Germanije u Gornju Meziju, ova kohorta je učestvovala u Trajanovim dačkim ratovima, a nakon formiranja provincije Dakije je podeljena i jedan detašman je ostao u Dakiji, dok je glavnina prekomandovana u Donju Panoniju i stacionirala u Burgenama. Ovaj odred morao je brojati 1000 vojnika, a ostao je u našem kastrumu do kraja III veka, odnosno do vojne reforme cara Dioklecijana oko 296. godine.

Sa smanjenim ljudstvom (500 ljudi pod komandom jednog tribuna) kohorta I Thracum se posle tog datuma javlja kao posada utvrđenja u basijanskom predgrađu caput Bassianense (Not. dign. occ. XXXII, 59). Izgleda da je cohors I Thracum učestvovala u izgradnji svog logora, na to upućuju fragmenti više od 60 opeka s pečatom kohortine ciglane, koji su nađeni u Novim Banovcima. Ali može se pretpostaviti da su vojnici te kohorte bili angažovani i na izgradnji civilne bazilike, koja je, sudeći po jednom frarmentu građevinskog natpisa nađenom na ovom lokalitetu 1884. godine, podignuta u Burgenama u vreme cara Karakale. To je dosad jedina sigurno posvedočena civilna bazilika u istočnom Sremu.

Međutim, u to doba građevinska aktivnost je na basijanskom limesu veoma živa (vidi npr. građevinski natpis iz Belegiša), pa se ne može isključiti mogućnost da su sem stalnih posada u ovim radovima učestvovale i neke druge jedinice. U Novim Banovcima i Surduku nađene su, naime, i opeke kohorte VII Breuka (cohors VII Breucorum Antoniana), kohorte III alpinaca (cohors III Alripo- rum equitata), cohors II Asturum u jedne manje poznate formacije — vexillatio exercitus Rapponiae Inferioris. Na samom kraju III veka u Burgenae prvi put stižu i delovi jedne legije, odnosno, pet kohorti legije V lovia, pod zapovedništvom jednog prefekta, oficira visokog ranga (Not. dign. occ. XXXII 44). Ako je ova legija u punom sastavu od deset kohorti brojala 1500 ili 2000 legionara, u Burgenama je tada moglo biti 750 ili 1000 vojnika.

Drugi deo legije, takođe pet kohorti s prefektom, nalazio se u to vreme u logoru Bononia (Banoštor), znači na deonici limesa koji nije pripadao basijanskoj teritoriji, već sirmijskoj. Na položaju „Gradina”, gde se i nalazio castrum Burgenae (dim. oko 500×600 m), rimska arhitektura leži neposredno iznad keltsko-latenskog sloja. Civilno naselje zahvatalo je mnogo širi prostor, uzvodno i nizvodno od centra današnjeg sela, a rimske nekropole su se nalazile na mestu gde je i danas groblje i kod seoske ciglane. U Novim Banovcima prikupljeno je počev od XIX veka na hiljade pokretnih arheoloških nalaza: fragmenti epigrafskih spomenika, reljefa, bronzane statuete iz II—III veka (Minerva, Silvan, Sol, Hermes, Harpokrat, Amor, ratnik i dr.), fibule, svetiljke ukrašene pozorišnim maskama, nakit, rimski i ranovizantijski novac i drugi predmeti, koji se nalaze u mnogim našim muzejima.

O prisustvu orijentalnih kultova u kastrumu Burgenae govori fragment jedne baze s posvetom Jupiteru Dolihenu iz III veka, koja je tu nađena još 1892. godine. Prva probna iskopavanja izvršena su na „Gradini” 1889. godine, a počev od 70-tih godina ovog veka na području kastruma i civilnog naselja pokrenuta su i sistematska iskopavanja od strane Vojnog muzeja JNA u Beogradu. Rezultati tih radova nisu detaljnije objavljeni, ali iz preliminarnog izveštaja saznajemo da je otkriven deo bedema utvrđenja sa kulama potkovičaste osnove. U civilnom naselju, koje je u većoj meri uništeno izgradnjom kuća i sađenjem vinograda, nađene su keramičke i staklene posude visokog kvaliteta, oruđe, finule i drugi predmeti, a pronađeni novac kreće se u rasponu od I do IV veka. Posle Dioklecijanove reforme, a još i više posle reorganizacije koju je sproveo Konstantin Veliki, dolazi do bitnih promena u strukturi i efektivima unutar donjopanonske vojske. U Notitia dignitatum, značajnom kasnoantičkom dokumentu s kraja IV veka, u kojemu su registrovani svi vojni odredi na teritoriji Rimske imperije tokom IV veka, više se ne pominju od ranije poznate pomoćne jedinice.

Mesto njih se u dunavskim dukatima javljaju sasvim novi odredi — equites, cunei, auxilia — koji su gotovo u potpunosti zamenili pomoćne jedinice klasičnog tipa. Istraživači zastupaju razna mišljenja o tačnom datumu kada se to desilo i na koji način su ove nove jedinice formirane. Preovladalo je mišljenje da su stare ale i kohorte reorganizovane, uz eventualno uključivanje nekih odreda varvara-federata (saveznika) i da se proces transformacije panonske vojske mogao odvijati kroz duže vreme, možda već od druge pol. III veka, sa trajanjem tokom celog IV veka. Karakteristično je da su nove jedinice uglavnom bile konjičke i streljačke formacije, prilagođene borbenoj u taktici koju su primenjivali varvarski narodi nastanjeni severno od Dunava i Persijanci.

Kako god bilo, Notitia dignitatum nam pruža prilično tačnu sliku o posadama tvrđava na basijanskom sektoru limesa u doba poznog Carstva. Pri tome treba imati u vidu da Noticija sadrži kontaminirane podatke koji se odnose najmanje na dve uzastopne etape IV veka, i da se prema tome mora voditi računa kad se koja od pomenutih jedinica nalazila u odnosnom logoru. U Kuzumu se u II etapi nalazio konjički odred — equites Dalmatae — koji je brojao 500 ili 300 ljudi (oss. XXXII 15-24). U Akuminkumu je u I etapi bila konjička jedinica — cuneus equitum constantium ca 1000 vojnika (occ. XXXII 7-26). Ova jedinica, a takođe u cuneus equitum Constantiantium, koji se u to doba nalazio u Burgenama, mogli su počasni epitet (gen.) constantiit, odnosno Constantianorum, dobiti oko 358. godine, kao nagradu za pokazanu izuzetnu hrabrost prilikom verolomnog napada Sarmatana cara Konstancija II kod Akuminkuma, u trenutku kad se car spremao da im sa tribine podignute tim povodom održi „blagi govor” (Amijan Marcelin, XIX 11, 8). U II etapi u Akuminkumu su equites sagіttarii — konjanici- -strelci, jedinica koja je brojala 500 ili 300 vojnika (oss. XXXII 16–34). U Ritiju su u IV veku takođe konjanici — equites Dalmatae, odred koji je takođe brojao 500 ili 300 vojnika (oss. XXXII 15-34). Glavna posada Burgena je i dalje, sve do kraja IV veka, deo neruje V Iovia pod zapovedništvom prefekta, sada sa nešto smannjenim ljudstvom od 500 ili 750 vojnika (occ. XXXII 46).

Pored legionara u Burrenama se u prvoj pol. IV veka javlja i konjička jedinica — cuneus equitum Constantianorum (oss. XXXII 5-24) sa mogućih 1000 vojnika, a u II etapi, equites Dalmatae, odred koji je, kao uostalom i sve druge jedinice tog tipa, brojao 500 ili 300 konjanika (oss. XXXII 18-37). Sudeći po Noticiji, konjičke jedinice koje su se nazivale cunei bile su elitni odredi, višeg ranga od svih kasnijih augzilija, pa cak i od legionara u pograničnim utvrđenjima. Kastrumi i kasteli na limesu bili su povezani kamenom popločanim putem, koji je dolazio sa severozapada od Mursae, a zatim pratio obalu Dunava sve do Taurunuma, gde se spajao s drugim velikim putem, koji je, dolazelii sa Zapada prolazio kroz našu oblast na deonici Sirmium-Bassianae-Taurunum, a zatim je, prešavši mostom Savu ulazio u Singidunum, najzapadniji grad provincije Moesia. Dobri drumovi su bili preduslov za uspešnu i brzu dislokaciju vojnih jedinica, razvoj intenzivnog trgovačkog prometa i bezbednost poštanskog i putničkog saobraćaj a (cursus publicus). Iz tih razloga podizane su duž glavnih puteva posebne stanice (mutatio — mansio), sa građevinama namenjenim smeštaj u putnika i robe, stajama za rezervne konje i drugim pratećim objektima.

U kasnijim vremenima, krajem III I u IV veku, kad su drumovi često bili ugroženi od varvarskih upada, razbojnika i odmetnika, pojačana je briga za bezbednost ovih saobraćajnica, pa su uz neke stanice izgrađena i manja utvrđenja s naoružanom stražom. Trasa rimskog puta, koju narod naziva „kamena greda”, otkrivena je na našoj teritoriji prvi put u Zemunu krajem XIX veka, prilikom podizanja železničkog nasipa za pruru Zagreb — Beograd. To je, u stvari, bila samo podloga puta u vidu trake šir. 10 m, koja se sastojala od čvrsto nabijenog sloja lomljenog i pritesanog kamena. Tada nisu vršena nikakva istraživanja, i tek posle drurog svetskog rata, počev od 1958. godine, kad su pokrenuta sistematska rekognosciranja okoline Zemuna, ponovo je konstatovana jedna deonica rimskor puta, ali sad u ataru Batajnice.

Do mnogo značajnijih podataka o romskom putu došlo se 1963. i 1966. godine. U ZEMUN POLJU, na lok. „Kamendin” (zemljište Instituta za stočarstvo i PIK „Srem”) otkriven je prostrani rimski lokaliret, koji je bio veoma ugrožen dubokim oranjem, pa su 1963. izvršena zaštitna iskopavanja. Samo nalazište leži neposredno uz trasu rimskog puta, koji je konstatovan 1958. Tokom ovih radova otkriveni su temelji jedne veće, ali veoma oštećene građevine, koja je imala uređaje za grejanje toplim vazduhom (hipokaust), zatim tragovi drugih zgrada i jedna kula kvadratne osnove (dim. 8,70 x 8,70 m). U temeljima kule izgrađenim od velikih tesanika i lomljenog kamena u krečnom malteru bio je uzidan i fragment nadgrobnog spomenika s glavom Meduze i vrežama vinove loze, koji je datovan u II—III vek.

Na osnovu ovog fragmenta, koji je korišćen kao spolija, moglo se zaključiti da je kula izgrađena u IV veku n.e. Pokretni nalazi su bili brojni i raznovrsni: rimski novac, počev od Nerona, Vespazijana i Domicijana do vladara iz dinastije II Flavijevaca (IV vek), poljoprivredni alat, oružje, ključevi, ukrasni predmeti, fragmenti keramičkih i staklenih posuda i ulomak nadgrobnog spomenika, tj . portret pokojnika iz III veka. Najznačajniji nalaz je, svakako, već ranije pomenuti žrtvenik podignut Jupiteru od Aurelija Propinka, princepsa kohorte I Campanorum, koja ce tad nalazila u Akuminkumu. Ovo nalazište identifikovano je kao mutatio Altina, prva stanica na rimskom putu idući od Taurunuma ka zapadu. Itinerariurn Burdigalense stanicu Altina stavlja na 8 rimskih milja (oko 12 km) od Singidunuma, ali pouzdanija je Tabula Peutipgeriana no kojoj se prva stanica na panonskoj deonici puta nalazi na 9 milja (oko 13,5 km) zapadno od Taurunuma.

To što ova stanica na Tabuli nosi predrimsko, verovatno ilirsko ime Idominium, S. Dušanić tumači time da se pod Altinom krije rimska interpretacija starijeg toponima. Tokom izvođenja radova na deonici auto-puta Beograd — Novi Sad, u Zemun Polju (budući nastavak Bulevara Lenjina), otkrivena je 1975. godine velika rimska nekropola sa grobovima postavljenim na redove. Nekropola nije sistematski istražena, nekoliko grobova je uništeno radom moćnih mašina, a samo jedan je stručno iskopan. Grobovi su imali oblik kovčega s krovom na dve vode, a bili su izrađeni od velikih opeka-tegula. Na osnovu priloga iz dva ženska groba (perle od malahita, bronzane narukvice, kopča za pojas, zeleno gleđosani krčag, svetiljka, mala staklena posuda) ovaj deo nekropole se može datirati u kasnoantički period (IV vek), ali to ne znači da sahranjivanje na tom prostoru nije počelo i znatno ranije. Ovo groblje leži oko 2,5 km severnije od same mutatio Altina, pa nije sigurno da li se može za nju vezati, mada, zbog malog obima iskopavanja izvršenih 1963. godine, i nije poznato koliku površinu je ona zapravo zauzimala i da li se uz nju formiralo i neko naselje, koje se moglo pružati ka severu.

Slična je i situacija s rimskim lokalitetom otkrivenim severno od auto-puta Beograd — Zagreb na „Soko salašu” . Sem velikog tumula, koji nije istražen, tu su registrovani tragovi rimske arhitekture, keramika i novac, ali karakter samog lokaliteta i njegov eventualni odnos prema stanici Altina nisu jasni. Daljim ispitivanjem trase rimskog puta otkriveno je, a 1966. godine delimično i istraženo, rimsko nalazište na položaju „Brestove međe”; locirano na granici atara Ugrinovac i Vojke. Na uzvišenju (oko 78 m. nadm. vis.) otkriven je deo veće cisterne za skupljanje kišnice, sa masivnim zidovima građenim od kamena u krečnom malteru. Ona je bila u sklopu jednog mnogo većeg građevinskog kompleksa, koji tada nije mogao biti istražen, a u međuvremenu je, na žalost, većim delom uništen. Ova zgrada je svojim temeljima prodrla u sloj starijeg autohtonog naselja, analogno situaciji koja je konstatovana kod stanice Altina u Zemun Polju.

U podnožju brežuljka otkriveno je prostrano civilno naselje, sa kućama od drveta ili drugog lakog materijala, mada su im krovovi bili pokriveni opekama i slemenjačama. U oba sektora prateći arheološki materijal je bio brojan i raznovrstan. Nađeno je obilje ulomaka fine i grube rimske keramike, predmeti od metala (igle, šila, ukrasi konjske orme, gvozdeni klinovi i spone, noževi, fibule i sl.), fragmenti staklenih čaša, deo pluga, kameni žrvanj i jedna opeka sa žigom kohorte VII Breuka (cohors VII Breucorum Antoniniapa). Sem ovih predmeta, kontinuitet žikota u stanici i naselju od I do druge pol. IV veka potvrđuju i brojni nalazi rimskog srebrnog i bronzanog novca — počev od moneta careva Klaudija, Domicijana i Trajana, pa do najmlađih primeraka koji pripadaju Liciniju, Konstantinu II i Konstaciju II.

Ovaj lokalitet bi se iz više razloga mogao identifikovati kao mutatio Noviciapa, druga po redu stanica idući od Taurunuma ka zapadu. Uz samo naselje otkrivena je supstrukcija trase druma od lomljenog kamena, na podlozi od čvrsto nabijene zemlje (šir. oko 3 m), koja u pravoj liniji ide dalje ka zapadu. Kraj naselja je otkopana velika jama ispunjena konjskim kostima, uz koje je nađen i po koji ukrasni okov sa orme. Poznato je da su u putnim stanicama zamoreni ili oboleli konji menjani za sveže, pa se može pretpostaviti da su oni koji bi uginuli tu odmah i zakopavani. Ali najznačajniji za identifikaciju ovog nalazišta je podatak iz rimskog itinerara (Itin. Hieros. 563, 12) da se Novicijana nalazi na 19 rimskih milja (oko 28 km) od Sinridunuma, odnosno 11 milja od stanice Altina (oko 16,30 km), a 31 milju (oko 46 km) od Sirmije; što bi uz male korekcije potpuno odgovaralo položaju našer nalazišta.

TAURUNUM I CLASSIS FLAVIA PANNONICA

Taurunum se prvi put pominje kod Plinija Starijeg (Nat. hist. III 147) u drugoj pol. I veka n.e., kao naselje koje se nalazi na 45 rimskih milja (oko 66,67 km) od Sirmija, na mestu „gde se Dunav sjedinjuje sa Savom” (,,… Tairipit, ubi Danuvio miscetur Savus”). Međutim, mi ne raspolažemo pouzdanim činjenicama na osnovu kojih bi mogli utvrditi tačno vreme kad se začelo prvo jezgro r i m s k o g Taurunuma, a ni njegov položaj unutar današnjeg gradskog rastera. Podatak I. Sopprona (Monographie von Semlin und Umgebung, Semlin 1890) da se prilikom odronjavanja obale Dunava srušio deo „rimskog temelja”, i da je u spojnici od maltera jednog zidnog bloka tada nađena bronzana medalja (dupondius) kovana povodom pobede Germanika 16. godine n.e. — što bi značilo da je rimsko utvrđenje na Gardošu u doba cara Kaligule već bilo podirnuto — mora se primiti s krajnjom rezervom. Mada je I. Soppron zaista dobar poznavalac novovekovne istorije Zemuna, podaci koje iznosi o antičkom i srednjovekovnom periodu nisu pouzdani.

Problem postojanja ili nepostojanja kamenog utvrđenja na Gardošu ne može se razrešiti bez arheoloških iskopavanja. Međutim, ukoliko bi se jednog dana pokazalo da ispod temelja srednjovekovnog kastela zaista postoje ostaci jednog kamenog utvrđenja iz ranocarskog vremena, to bi bio najstariji kastel te vrste na ovoj deonici dunavskog limesa, što bi bilo veoma značajno ne samo za istoriju našeg grada nego i za bolje poznavanje rimske res militaris provincije Panonije. Dok se ovo pitanje ne razreši, možemo samo pretpostaviti da je tokom I veka, najverovatnije na mestu ranijeg keltskog, odnosno na Gardošu, podignuto zemljano utvrđenje ojačano rovom i drvenim palisadama. Oko tog utvrđenja postepeno se razvijalo i civilno naselje. Kad je reč o poreklu imena Taurunum, mišljenja istraživača su prilično oprečna: ranije se smatralo da je to ime keltskog porekla, a u novije vreme preovladalo je opredelenje da se radi o ilirskom toponimu. Tokovi Dunava, Save i Drave predstavljali su glavne prometne arterije već u praistorijskim i protoistorijskim epohama, ali posle rimskih osvajanja njihov strateški i ekonomski značaj j oš više je porastao.

U cilju obezbeđenja ovih saobraćajnica formirana je u doba reorganizacije suvozemne panonske vojske pod Flavijevcima prva rečna flota u ovoj provinciji, pod imenom Classis Flavia Rappopisa, čije prisustvo na Dunavu i Savi možemo pratiti sve do propasti rimske vlasti u našim krajevima. Od samog njenog osnivanja, verovatno već od vladavine cara Vespazijana (69-79), glavno pristanište ove flote u južnom delu Panonije postaje Taurunum, a ta činjenica bitno je doprinela da se ovo naselje u mnogo čemu razvijalo drugačije od ostalih utvrđenja na srednjodunavskom limesu. U Taurunumu se sve do IV veka ne pominju rimske vojne jedinice. On je grad-pristanište, sedište flote — Taurunum classis — kako beleži Itinerarium Antonipi (131, 6) izvor iz prve pol. III veka, koji ga stavlja na 4 rimske milje (5.926 m) od Singidunuma.

Poznata su nam i imena nekolicine ljudi koji su služili u Panonskoj floti. U sarkofagu od belog mermera, koji je bio uzidan u zgadi Siv. Komande mornarice, a pronađen prilikom njezine doradnje (1945), sahranjen je u III veku Gaj Julije Sever (C. Iulius Severus), veteran flote, verovatno poreklom sa Istoka. Iz ruševina jedne rimske građevine, možda hrama (danas Masarikov trg, nekadašnja kuća Štrajher u Šajkaškoj ulici), potiče votivni reljef posvećen Asklepiju i Higiji od duplikarija Julija Magna (Iulius Magnus), koji je verovatno takođe služio u Panonskoj floti. Na više mesta u Zemunu nađene su opeke sa žirom ciglane Cl(assis) F(lavia) Rappop(ica). Ali, najznačajniji spomenik je svakako žrtvenik posvećen Jupiteru od Julija Celera (Iulius Celer), pisara Panonske flote, koji je nađen 1950. godine na uglu ulica Glavne i Bežanijske, kod kafane „Župa”. Ovaj spomenik je veoma precizno datovan u 175. godinu, odnosno u doba konzulovanja Lucija Kalpurnija Pizona, čije ime je u natpisu navedeno.

Na osnovu svih ovih činjenica, poznati stručnjak za pitanja rimske carskodobne flote Ch. G. Starr smatra da je Taurunum bio sedište prefekta Panonske flote, u rangu koji bi danas odgovarao činu admirala. Na osnovu Tabulae Peutingerianae, geografske karte iz vremena poznog Carstva, saznajemo da se na 3 rimske milje (4,5 km) od Taurunuma, na ušću Save u Dunav, nalazila carinska stanica ilirskog portorija, Confluentes. Nju pominje i itinerar Ravenskog geografa (Georg. Ravennas 214, 13 sq. ) u jedan natpis iz Petoviona, kojega je podigao tabularius et vilicus statiopis Confluentibus (CIL III 15184, 8). Veoma značajno svedočanstvo o postojanju carinske stanice Confluentes predstavlja sarkofag otkopan 1814. godine u Zemunu (Bežanijska ul. br. 368, sada 5r. 12). U sarkofagu je bio sahranjen Pekuliarije (Peculiarius?), contrascriptor Konfluenata, a činjenica da je bio sahranjen u Taurunumu dokazuje da se carinska stanica nalazila na panonskoj strani Save.

Carinske stanice ovog tipa sastojale su se najcešće samo od nekoliko službenih zgrada i nisu imale svoje groblje. Zbog toga je pokojnik bio sahranjen u Taurunumu, u kome je, po svemu sudeći, živela i njegova žena Septimina, koja se takođe pominje u natpisu. Carinska stanica Confluentes morala je biti veoma značajna, jer se nalazila na važnoj saobraćajnici koja je iz Panonije vodila u Meziju i spajala Zapad s Balkanom i istočnim provincijama Carstva.

Njeni prihodi su morali biti znatni, tim više LUTO je ona ležala u blizini mosta kojim se prelazilo u Singidunum, tako da je pored nadzora nad trgovinom vodenim putevima, u njenu nadležnost spadalo i naplaćivanje takse za upotrebu mosta. Prema nekim podacima, na levoj obali Save, oko 500 m uzvodno od statio Confluentes, nalazilo se još jedno manje utvrđenje, ali njerovi tragovi do danas nisu otkriveni. Drugim pisanim podacima o rimskom Taurunumu gotovo da i ne raspolažemo.

Mada je on već ranije na pomenutoj geografskoj karti Tabula Peutingeriana obeležen istim znakom kao i gradovi — kolonije Sirmij i Sindigunum, Taurunum sigurno nije imao status kolonije, a verovatno na municipija. Iako su izvesne manjkavosti i nedoslednosti Tabule poznate, može se pretpostaviti da je sastavljač ove karte smatrao Taurunum značajnijim od ostalih utvrđenja na ovoj deonici limesa i da je želeo da to i naglasi. Geografski položaj našeg grada na stecištu važnih kopnenih puteva i dveju velikih reka, njegovo pristanište i prisustvo flote, svakako da su pogodovali njegivom urbanističkom i ekonomskom razvoju, i on je tokom vremena izrastao u naselje koje je u istočnom Sremu, posle Bassianae, bilo najznačajnije.

Nasuprot oskudnim podacima koje o Taurunumu pružaju antički pisani izvori, stoje znatno brojniji arheološki podaii, prikupljeni počev od XIX veka na užem i širem području Zemuna. Iako oni, mahom, nisu rezultat arheoloških iskopavanja, već predstavljaju slučajna otkrića pri izvođenju građevinskih i komunalnih radova, sakupljena građa omogućuje da se, і barem okvirno, sagledaju glavne razvojne faze rimskog Taurunuma, njegova urbanistička šema i njegov položaj u odnosu na današnje „staro jezgro” Zemuna. Polazeći od situacije na opisanim utvrđenjima basijanskog limesa, može se pretpostaviti da je jezgro najstarijeg rimskog naselja, uključujući i prvo privremeno utvrđenje, obuhvatalo plato Gardoša, njegove padine i podnožje lesnog brega. I. Soppron navodi da se tokom XIX veka nailazilo na rimske grobove duž Gajeve ulice (od raskršća s Nikolajevskom, sada Njegoševom ulicom), pa sve do dvorišta „starog Magistrata” .

Ukoliko bi to bilo tačno (što je danas gotovo nemoguće proveriti), to bi bila najstarija nekropola Taurunuma, iz vremena kad to područje nije bilo pokriveno stambenom arhitekturom, jer sahranjivanje unutar naselja nije bilo dopušteno. Jedini sigurnij i trag da je tako moglo i biti je dečiji grob otkriven posle Drugog svetskog rata, prilikom kopanja temelja za etambenu zgradu u Lenjinovoj br. 10. Na osnovu grobnih priloga — svetiljka i novac cara Domicijana kovan 85. godine — on je datovan u kraj I veka n.e. Dolaskom flote u Taurunum, i zbog znatnog priliva novog stanovništva, nametnula se potreba njegovog proširivanja, izgradnje pristaništa i pratećih objekata, i podizanje većeg, solidno zidanog utvrđenja, koje bi štitilo ovo tada već značajno naselje. Konfiguracija terena diktirala je logiku njegovog daljeg širenja: sa lesnog brega ono se moralo spuštati ka Dunavu i zahvatititi ravničarsko priobalje, da bi se uspostavila organeka veza između novoizgrđene luke i starije aglomeracije na uzvišenju .

Tako je tokom II—III veka postepeno izgrađen veliki kastel, nepravilno pravokutne osnove, omeđen bedemima sa kulama i kapijama, koji se prostorno i približno poklapa s današnjim starim jezgrom Zemuna. Ostaci rimske arhitekture konstatovani su u Zemunu na više mesta, a takođe i veće ili manje grupe grobova. Najsigurniji podatak o postojanju rimske odbrambene arhitekture je temelj kružne kule i deo istočnog bedema, koji se nalaze neposredno ispod severoistočnog ugla zgrade opštine Zemun (Plan, br. 1). Ovi objekti su evidentirani već 1885/1886. godine, prilikom kopanja temelja za zgradu novog Maristrata, a njihovo postojanje je potvrđeno posle drugog svetskog rata kad je proširivana mreža parnog grejanja u zgradi opštine. Na toj parceli prikupljeni su i razni sitni nalazi iz rimske epohe (svetiljka iz radionice FORTIS s komičnom maskom, keramika, fragment reljefa i sl.). Bedem debljine oko 3,0 m išao je od kule u pravcu Dunava, a drugi njegov krak duž Preradovićeve ulice (5iv. Lotteriegasse, kuće br. 151—152 i dalje). Njegov nastavak, a možda i temelj jedne kule, registrovao je na osnovu jednog zapisa iz XVIII veka I. Soppron na mestu Franjevačkog samostana (Plan, br. 2). Godine 1891. otkriveni su u Gradskom parku (kod baštovanovog stana) ostaci zida od pravilno tesanog kamena, koji, po P. Markoviću, pripada rimskom periodu. U neposrednoj blizini je, prilikom izgradnje bivše Realke, odnosno Gimnazije (1895. godine), iskopana glava Venere od mermera, koja je datovana u kraj I ili poč. II veka. Nije jasno da li se u ovom slučaju radi o nastavku bedema, ugaonoj kuli ili nekoj građevini koja se nalazila van bedema (Plan br. 3).

Tragovi kule, koja je morala postojati na severoistočnom uglu bedema kastela, nisu dosad otkriveni. Nepouzdan je podatak I. Sopprona da se jedna kula nalazila blizu obale Dunava kod bivše Elektrane. Neprihvatljivo je, naime, da je kastel mogao obuhvatati i ovaj deo obale, jer je suviše udaljen od sigurno indentifikovanog istočnog bedema. Možda se radi o kuli-stražari, koja je štitila širi rejon pristaništa. Idući obalom uzaodno, prvi podatak se odnosi na neke rimske (?) zidove od opeka, koji su registrovani u XIX veku kod katoličke crkve blažene device Marije, na Omladinskom trgu. Pouzdaniji je podatak da su jedna rimska kula i deo bedema otkriveni prilikom izgradnje stare Carinarnice (ugao Zmaj Jovine ulice i Keja, Plan, br. 4). Idući ka severozapadu, sledeća kula se, navodno, nalazila kod stare Rafinerije nafte (nešto nizvodno od veslačkor kluba „Galeb”), ali u XIX veku ona se mogla videti samo kod niskog vodostaja, jer se usled erozije obale tad već nalazila u koritu Dunava, na oko 30 m od keja (Plan, br. 5).

Manje je jasna situacija kod Svetonikolajevske crkve, uključujuhi i odnosne delove Njegoševe i Sinđelićeve ulice. Prilikom građenja stare srpske škole kod ove crkve otkriveni su moćni temelji neke rimeke građevine (za koje I. Soppron smatra da su pripadali kuli), a pre nekoliko godina je u neposrednoj blizini (na uglu Njegoševe i Sinđelićeve ulice) otkopan deo masivnog zida, koji se možda vezuje za ranije otkriveni temelj (Plan, br. 6-7). Ukoliko se ispod stare škole zaista nalazila kula, ona bi indirektno određivala i severozapadnu granicu samog kastela. U tom slučaju su staro, tad već napušteno, utvrđenje na Gardošu i padine lesnog brega ostali van bedema, odnosno nisu bili uključeni u fortifikacioni sistem velikog kastela. Time bi se mogla objasniti i pojava grobova, kamenih sarkofaga i fragmentovanih stela iz II – III veka, iskapanih u više navrata na platou Gardoša (Plan, br. 8).

To je dokaz da se na tom prostoru tada formirala jedna od nekropala rimskog Taurunuma. Ne može se, ipak, isključiti ni mogućnost da je bedem išao nešta zapadnije, jer se dugo smatralo da se zapadna kapija kastela nalazila na današnjem Trgu Branka Radičevića, ali se ne raspolaže konkretnim podacima o tome. O izgledu Taurunuma I životu njegavih stanovnika ponešto se može zaključiti i na osnovu arheoloških spomenika otkrivenih unutar gradsknh bedema. Na uglu Gajeve i Zmaj Jovine ulice otkrivene su 1891. godine ruševine jednor hrama (Plan, Br. 9), kaj i je, sudećn po bojnim celim i fragmentovanim reljefima i jednoj bazi za statue s natpisom, bio posvećen Liberu-Dionisu, božanstvu čiji je kult u našim krajevima bio veoma rasprostranjen.

Jedno manje predgrađe, ili zaseok, otkriveno je u na juroistočnoj periferiji Taurunuma, van bedema. U krugu fabrike „Ivan Milutinović” (Tvornička ulica) izvršena su 1955. manja zaštitna iskopavanja (Plan, br. 13). Otkriveni su tragovi sasvim primitivnih nastambi od drveta (?) i kućnog lepa, jedna peć i jame za otpatke, uz prateće nalaze (fragmenti rimske keramike, gvozdeni ekseri i spone). Nedaleko od ovih koliba otkopana su i tri skeletna groba, bez grobne konstrukcije i priloga, a nekoliko godina kasnije i jedan istočnogotski ženski grob sa zlatnim minđušama i ogrlicom od perli. Naseljena je bila i severozapadna periferija Taurunuma. Idući, naime, duž obale Dunava od Gornje varoši ka Batajnici, na bezbroj mesta su konstatovani tragovi arhitekture, grobovi i brojni pokretni nalazi (rimski novac, fragmenti keramike, fibule, bronzani ukrasni predmeti i sl.). Na temelje zidova, građevinsku osipinu, rimsku keramiku i novac nailazilo se i s leve strane Batajničkog druma, u ataru Zemuna i Batajnice (npr. u potezu „Klisina”, zatim na imanjima J. Kašića, M. Pribičevića, R. Radovanovića), ali bez iskopavanja se ne može reći da li se radi o poljskim dobrima ili manjim kulama, koje su štitile drum Taurunum — Bassianae.

Iz napred izloženog može se zaključiti da je Taurunum svoj nagli uspon krajem I i tokom II—III veka dugovao upravo činjenici da je u njemu bilo glavno sedište Panonske flote. Međutim, to nije bilo jedino flotino pristanište u Donjoj Panoniji, tako da se njeno prisustvo može pratiti na znatno širem prostoru. Jedno pristanište Panonske flote nalazilo se uz castrum Burgenae (Novi Banovci), gde su, takođe, nalažene opeke sa žigom flotine ciglane. Pojedine flote su mogle imati svoja sidrišta i uz druge tvrđave duž desne obale Dunava. To se sa dosta sigurnosti može pretpostaviti za Acumincum (St. Slankamen), gde se i tokom srednjeg veka nalazio značajan prelaz skelom, kojom je Slankamen bio povezan sa Titelom na ušću Tise. Veoma značajno je bilo i pristanište Bononia (Banoštor), koje je smatrano dunavskom lukom Sirmija, a na donjoj Dravi najvažnije pristanište je bila Mursa (Osijek). Za pristaništa na Savi najraniji pisani podaci potiču tek iz vremena kasnog Carstva, tj. sa kraja IV – poč. V veka (Not. dign. occ. 50; 51), iako je van svake sumnje da se flota nalazila na Savi od samog početka rimske vladavine.

Od pristaništa pomenutih y Notitia dignitatum — a to su Sirmium, Graium, Servitium u Sisicia — ni jedno se nije nalazilo na teritoriji Bassianae. Poznato je da je rimska vojska cesto bila angažovana na prokopavanju kanala koji su bili prohodni za manje plovne objekte, mada su imali i funkciju melioracionog sistema. U posavskom delu naše oblasti rimskom vremenu se mogu pripisati kanan „Jarčina”, koji prolazi pored Bassianae u uliva se u Savu kod Progara, zatim „Galovica”, koja se uliva u Savu kod Bežanije I „Veliki Begej” koji protiče pored Vojke i spaja „Galovicu” sa „Surčinom”.

U podunavskom delu Basijanskog regiona u rimskoj epohi je mogao biti kanalisan potok „Budovar”, koji teče sa ogranaka Fruške gore i uliva se u Dunav kod Starih Banovaca. Svi ovi kanali mogli su služiti za prevoz vojske i opreme, ali i za robni promet. U prilog njihovog nastanka u rimsko doba govori i činjenica da je uz njih konstatovan niz rimskih nalazišta, i to na strateški najpovoljnijim položajima. Duž „Galovice”, kod Dobanovaca, otkriveni su tragovi utvrđenja u potezu „Tvrdenjava/Kamenje” (tu je nađena i jedna opeka sa žigom konjičke jedinice kohorte III alpinaca — cohors III Alpinorum equitata); nešto uzvodnije na lok. „Maletinci-majur” takođe su konstatovani tragovi rimske arhitekture, a sa tog mesta potiče žrtvenik posvećen Jupiteru od Elija Viktorina, dekuriona Bassianae. Pre drugog svetskog rata nađen je u dobanovačkoj šumi deo vojničke diplome izdate od cara Gordijana III (238-244), kojom se vojnicima koji su služili u X pretorijanskoj kohorti daje pravo konubija (pravo na sklapanje ili legalizovanje braka).

Na „Galovici” kod Bečmena, na lok. „Mačkalovica” često se izoravaju rimske opeke koje indiciraju postojanje nekih građevina, a tu je nađen i jedan votivni reljef od kamena s predstavom vojnog božanstva, koji se može datovati u III vek. Pored kanala „Veliki Begej” na lok. „Jarkovci”, u ataru Vojke, registrovano je rimsko nanazište znatnih dimenzija, sa jasnim tragovima arhitekture i brojnim površinskim nalazima. Najznačajniji nalaz je olovna votivna pločica sa scenom vezanom za kult Dunavskih konjanika, koji u sebi sadrži elemente kulta Mitre, Kabira-Dioskura, Demetre ili Nemeze. Ovaj sinkretistički kult bio je uglavnom vezan za srednje i donje Podunavlje (Dakija, Mezija, Trakija), a kod nas su nalazi ovih votivnih pločica koncentrisani u Sremu i istočnoj Slavoniji, odnosno duž limesa i na njegovom širem pozađu, pa se može zaključiti da su nosioci ovog kulta mogli biti vojnici, u prvom redu mornari.

Osim u Vojki, votivne pločice te vrste nađene su u Basijanskom regionu na više mesta u samim Basijanama, zatim u Novim Banovcima, Surduku, Prhovu, Popincima, na rimskom nalazištu između Putinaca i Inđije, i na lok. „Baštine” u Progaru pored „Jarčine”. Sve se one mogu datovati u II—III vek n.e. U podunavskom delu basijanskog regiona otkriveno je jedno veće rimsko nalazište u potezu „Budovar između Sasa, Belegiša i Novog Slankamena, koje leži na istoimenom kanalu ili potoku. Sudeći po terenskoj situaciji, na svim ovim mestima postojala su manja utvrđenja, koja su imala zadatak da brinu o bezbednosti kanalske mreže, što ne isključuje mogućnost da su se uz njih nalazila i civilna naselja ili poljska dobra. Vrlo značajna za ovo pitanje su dva epigrafska spomenika sa užeg područja samih Basijana. Jedan od njih je nadgrobni spomenik nađen 1782. godine u Kraljevcima, a podignut je duplikariju, verovatno Panonske flote, Juliju Eliju (Iulius Aelius), od žene Statorije Sure (Sirkinje), sina Julija Januarija i njihovog prijatelja Emilija Kara, zapovednika broda — trijerarha, koji su, sudeći po imenima, svi bili Orijentalci. Drugi spomenik, nađen u Pušincima, je žrtvenik posvećen Jupiteru od duplikarija flote Elija Mesija (Aelius Messius). S. Dušanić s pravom smatra da ovi spomenici ukazuju da su brodovi Classis Flaviae Pannonisae, koj i su plovili Savom, dolazili „Jarčinom” do Basijana i da su verovatno imali na Savi i svoje stalne stanice.

Tokom IV veka opasnost od upada varvarskih plemena iz prekodunavskih ravnica postaje sve veća, i zbog toga se floti poveravaju zadaci odbrane granice Carstva. Amijan Marcelin, pisac IV veka, pominje jednu naredbu datu brodovima da patroliraju noću kako bi varvare sprečili da prelaze reku, a takođe i da budu spremni za hitne intervencije u slučaju nekog incidenta na granici, kakav je, na primer, bio napad Sarmata na cara Konstancija II kod Akuminkuma, prilikom vođenja pregovora o miru. Lađe na Dunavu pominje Vegecije (IV, 46) i zakon ,,Delusoriis Danuvii”; od 28. januara 412. godine (Teodosijev kodeks 7, 17). U drugoj polovini IV veka došlo je, izgleda, do nekih promena u organizaciji Panonske flote i njeno sedište je tada povučeno iz Taurunuma.

To se može zaključiti na osnovu Noticije dignitatum, u kojoj se Taurunum više ne pominje kao sedište flote. S druge strane, približno u to doga u Taurunumu se prvi put pominju vojne jedinice koje nisu ni u kakvoj vezi s flotom, odnosno jedna konjička jedinica — equites promotr — koja je brojala 500 ili 300 vojnika (Not. dign. occ. XXXII, 19-38) i odred varvarskih pontonjera — auxilia ascarii ca 500 ljudi (oss. XXXII, 43). Imajulli u vidu njihovu specijalnost, može se pretpostaviti da su pontonjeri bili smešteni u vefi postojećim objektima u samom pristaništu.

Manje je jasno gde se na području Taurunuma mogao nalaziti logor konjičke jedinice. Malo je verovatno da se za 300, ili čak 500 konjanika, mogao obezbediti prostor unutar gradskih bedema, u užem jezgru relativno gusto naseljenog grada. Ni plato Gardoša ne izgleda podesan, jer tu se tokom II—III veka formirala jedna od gradskih nekropola. Moguće je da logor ove jedinice treba tražiti van Sedema Taurunuma, možda na prostoru današnje Gornje varoši (biv. Josefstadt). Postoji, naime, jedan podatak kod I. Sopprona da se prilikom kopanja temelja za sv. Trojičnu crkvu (1839) naišlo na „rimske” moćne temelje i kamene ploče s nečitljivim natpisima, koji svakako ne bi mogli pripadati nekoj vili. Slični zidovi su otkopani i u dvorištu kuće br. 115 (Siv. Jovanovska, sada Trajkovićeva ulica), koji su išli ka Dunavu (Plan. br. 14-15). Ukoliko su ovi podaci tačni, bili bismo možda bliže razrešenju pitanja gde se u IV veku nalazio logor konjičke jedinice equites promoti, ali do daljeg ovaj problem ostaje nerešen.

Za prisustvo flote na Savi tokom IV veka raspolažemo sasvim konkretnim podacima. Jedno flotino manje pristanište istraženo je, naime, na lok. „Vinogradi” u Progaru (arheološka iskopavanja od 1967. do 1971. godine). Lokalitet se nalazi na oko 1,5 km od centra sela, na blagom uzvišenju koje predstavlja obalu starog toka Save, koja danas kod Progara stvara veliku okuku — meandar. Tokom radova su otkriveni ostaci vojničkih baraka sa 2-3 prostorije, jedna veća građevina koja je, sudeći po pokretnim nalazima (nedovršene i odbačene keramičke posude i svetiljke, kalupi i sl.), imala funkciju lončarske radionice, a ispred nje su otkrivene i dve dobro očuvane lončarske peći. Na osnovu bronzanog i srebrnog novca, u kome preovlađuju moneta Konstantina Velikog (306-337), ovaj kompleks je datovan u prvu pol. IV veka. Najznačajniji objekat je velika ciglarska peć, koja po tipu i načinu funkcionisanja u mnogome podselia na savremene poljske ciglane.

U njenim ruševinama pronađena je velika količina raznovrsnih ciglarskih proizvoda: opeke, krovne opeke, slemenjače, male prizmatične, segmentne i lučne patosne opeke. Najznačajniji u tom materijalu, jer daju tačne podatke o pripadnosti ovog objekta određenoj vojnoj formaciji, bili su brojni ulomci opeka i tegula sa žigom Classis Flavia Pannonica. Mada ime ove stanice do sad nije moglo biti utvrđeno, rezultati iskopavanja su dokazali da se u IV veku u Progaru nalazio jedan detašman Panonske flote. To je ujedno i prva flotina stanica koja je sistematski istražena u našoj zemlji, pa i šire. Posle izloženog o užem ageru Bassianae u naseljima tipa canabae, koja su se razvila uz rimske tvrđave na limesu, potrebno je da se osvrnemo i na naselja ruralnog tipa — vici, pagi, viltae rustrcae — koja su bila rasejana na celoj teritoriji basijanskog regiona. U privredi rimske Panonije ta naselja su odigrala značajnu ulogu, budući da su ovi ravničarski predeli po svojim geomorfološkim osobinama bili oduvek predodređeni da prvenstveno razvijaju zemljoradnju i stočarstvo, dok su druge privredne grane (na primer: zanatstvo, eksploatacija šuma i kamenoloma) ipak spadale u sekundarna zanimanja stanovništva. Naša teritorija nije u dovoljnoj meri istražena, pa se na osnovu slučajnih nalaza i manjih arheoloških zahvata uglavnom dobija samo okvirna slika o položaju i gustini ruralnih aglomeracija, a samo u izuzetnim slučajevima se može zaključiti i nešto više o kakvom tipu naselja se radi, kad je ono nastalo i kako se razvijalo.

Sela – vici, starosedelačkog stanovništva, u I veku n.e, jedva zahvaćenog procesom romanizacije, nisu se bitno razlikovala od naselja prethodne faze. Stambeni objekti i dalje su podizani od drveta, pletara i naboja, a često se živelo i u poluzemunicama (vidi npr, lok. Progar-Baštine, Zemun Polje i dr.). Ponegde se ovaj tip naselja, sa stambenim objektima od drveta i drugog kratkotrajnog materijala, dugo održao. Kao primer se može navesti civilno naselje uz rimsku putnu stanicu na lok. „Brestove međe” (mutatio Novitiana), koje je živelo barem do sredine IV veka, a da na njemu nije podignuta ni jedna kuća od kamena ili opeke. Istu sliku pruža čak i stanica Panonske flote u Progaru na Savi, koja je pouzdano datovana u IV vek. Mada su u njoj prvenstveno boravile posade brodova — mornari, a ne domaće stanovništvo, sve zgrade su bile izgrađene od drveta, a samo krovni pokrivači su bili od opeka. Stoga je arhitektura ove stanice indikativna do koje mere je običaj građenja u drvetu bio duboko ukorenjen u lokalnoj tradiciji ovih krajeva, da su ga u nekim konkretnim slučajevima prihvatale čak i vojne jedinice sastavljene od došljaka. Poznato je, naime, da su u floti služili mahom Orijentalci, znači ljudi poreklom iz predela gde se vekovima gradilo u opeci i kamenu, a ne u drvetu.

Međutim, sa više podataka raspolažemo za nalazišta iz II—III veka na kojima su otkriveni ostaci arhitekture građene u kamenu, dok je za period poznog Carstva (IV—V vek) karakteristična upotreba opeke ili mešovita tehnika građenja, sa naizmeničnim redovima kamena i opeke (opus mixtum). Jedno od značajnijih nalazišta su Šimanovci, sa više lokaliteta (Vrtlozi, Selište, Begluk, Dužnica). U potezu „Dužnica” su 1965. registrovani ostaci rimske arhitekture sa zidovima od lomljenog kamena u krečnom malteru. Na više mesta u ataru otkriveni su ostaci rimske grobnice, a na današnjem seoskom groblju su naljeni brojni rimski nadgrobni i drugi epigrafski spomenici (npr. žrtvenik posvećev Jupiteru od Elija Celzina, vojnika legije II adiutrix) u fragmenti arhitektonskih kamenih elemenata (grede, frizovi, konzole i sl.). Neki od spomenika su preklesani i tu se nalaze u sekundarnoj upotrebi, pa je poznati zagrebački arheolog J. Brunšmid smatrao da su na groblje doneti tokom XVIII—XIX veka zbog pomanjkanja kamena, a da potiču sa lokaliteta „Selište”. Još 1908. godine iskopana je u ataru Šimanovaca (predeo Begluk), rimska ostava sa 4000 primeraka srebrnog i bronzanog novca careva Galijena, Aurelijana, Proba i Karina, koji su vladali u drugoj polovini III veka.

U starijoj literaturi N. Vulić je zastupao mišljenje da su u Šimanovcima nalazila rimska stanica mutatio Novitiana, anu, s obzirom da ovo nalazište ne leži na samoj trasi rimskog puta, verovatnije je da se ovde radi o većem poljskom dobru ili selu sa više zaseoka, a možda i o manjem utvrđenju koje pisani izvori ne pominju. Jedno rimsko nalazište evidentirano je 1960. godine na Poljoprivrednom dobru „Janko Čmelik”, kod Stare Pazove. Temelji nekih građevina nalaze se duboko pod oranicom, a na površini njive vidi se građevinska osipina i fragmenti rimske keramike. Ovaj materijal ukazuje na postojanje neke građevine od čvrstog materijala — možda villa rustica. Sa tog lokaliteta potiče i žrtvenik podignut 207. godine od Aurelija Supera, veterana legije II adiutrix. Moguće je da se ovde upravo i radi o posedu tog veterana, ili o selu u kojemu se Aurelije Super nastanio posle otpusta iz legije, koja je svoj logor imala u predgrađu Basijana. U Staroj Pazovi je nađen i žrtvenik podirnut od jednor vojnika kohorte I Tračke (CIL III 15138, 5). Veći broj nalazišta vezuje se za Inđiju i bližu okolinu. U samoj Inđiji su 1902. otkrivene dve rimske grobnice zidane od opeka (jedna iza pravoslavne crkve, a druga 1 km severnije) i jedna bronzana statueta Atlanta. Još 1883. slučajno je na obližnjoj pustari „Moja volja” iskopana ostava (?) sa velikim brojem rimskih fibula. Severno od starog auto-puta Beograd — Novi Sad, na zemljištu Poljoprivrednog kombinata „Inljija” (ranije „1. maj “, u potezu koji je u sekciji ubeležen pod imenom „Vokiflev salaš”), konstatovano je 1965. godine, na površini od blizu 35 kv. ari, prostrano rimsko nalazište.

Na čitavoj toj površini oranice su bile prekrivene građevinskom osipinom (lomljeni kamen, opeka, grumenje maltera i pečeni lep) i fragmentima rimske keramike. Na terenu se ističu dva brežuljkasta uzvišenja na kojima je zapažena najveća koncentracija površinskih nalaza, a prilikom dubokog oranja konstatovani su ostaci zidova i temelja. Na osnovu svih ovih zapažanja, i nalaza poljoprivrednih alata (delovi plugova), može se zaključiti da se radi o većem poljskom dobru, možda o vili sa pomoćnim ekonomskim zgradama. Na suprotnom kraju atara, na biv. pustari Agatenhof, između Inđije i Putinaca, nađen je još pre Prvog svetskog rata torzo statue Herkula od krečnjaka iz II veka i olovna pločica vezana za kult Dunavskih konjanika. Približno sa istog terena (Poljoprivredno dobro „USAOJ”), potiče glava boginje Dijane, od belog mermera, koja je tu izorana 1962. godine. Ovo izvanredno umetničko delo, sa kraja I ili poč. II veka, predstavlja kopiju originala nastalog u jednoj od helenističkih radionica III—II veka pre n.e., koja je bila pod uticajem Skopasove ili Lisipove škole. Drugim podacima o ovom nalazištu ne raspolažemo, ali ono svakako nije moglo biti predgrađe Bassianae, jep je od tog grada suviše udaljeno.

Nalazi skulpture pre ukazuju na vilu nekog imućnijeg došljaka-zemljoposednika nego na selo, jer je teško pretpostaviti da bi njegovi stanovnici, domaći ljudi, mogli posedovati takva umetnička dela. U kakvoj su vezi s ovim nalazištem frarmenti nadgrobnih spomenika koji su nađeni u GOLUBINCIMA, i fragment stele iskopan na pustari kod stare ciglane između Golubinaca i Inđije — ne može se odrediti bez terenskih istraživanja. Sliku o relativno gustoj naseljenosti istočnog Srema u rimskom periodu dopunjuju i druga nalazišta, mada o njima raspolažemo manjim brojem podataka. Idući od zapada ka istoku, prvo treba pomenuti nalazišta u bližoj okolini grada Bassianae. O značajnim nalazima iz PUTINACA (nadgrobni spomenici, žrtvenici), je već ranije bilo reči. U nešto zapadnijoj RUMI nađeno je nekoliko kamenih spomenika, a među njima se ističe žrtvenik iz II veka posvelien Jupiteru od Julija Januaria, veterana jedne neimenovane vojne jedinice, i kameni sarkofag s predstavama dva genija, sa kraja III veka. Izvan Rume, na mestu gde se 1883. nalazila železnička stanica, otkriveni su rimski grobovi s prilozima (gvozdeni predmeti, keramika, novac). Južno i jugoistočno od Basijana registrsavana su takođe neka nalazišta sa kojih potiču kameni spomenici i drugi nalazi.

U DOBRINICIIMA je nađen već ranije pomenuti žrtvenik Marka Antonija Prokulijana, dekuriona Baѕsianae, jedan nadgrobni spomenik, rimski stub (?) i jedan kameni sarkofag. U susedvi POPINCIMA nađen je, krajem XIX veka, na obali kanala „Jarčina”, deo žrtvenika s predstavom ženskog božanstva iz sredine II veka I bronzana posudica u obliku figure Silena, vrlo dobar rad I—II veka. Iz nešto južnijeg PRHOVA potiče fragment nadgrobnog spomenika (stele) sa portretima pokojnika s kraja II veka i jedan slobodno stojeći nadgrobni medaljom, takođe s portretima pokojnika i drugi sitniji predmeti. Spuštajući se ka Savi, nailazimo prvo na KUPINOVO, gde je, takođe, otkriven natpis s pomenom jednog dekoriona kolonije Bassianae (ugrađen u zid srednjovekovne crkve sv. Luke), jedan žrtvenik bez natpisa, a sa više mesta u ataru potiču pokretni nalazi, među kojima se ističe bronzani ukrasni okov s poprsjem žene iz III veka — po tipu verovatno ukras sa kola. Rimski nalazi su registrovani u KARLOVČIĆU i DEČU, a u MIHALJEVCIMA su nađeni rimski nadgrobni spomenici na pravoslavnom groblju.

Na lokalitetu „Tri ante”, u mihaljevačkom ataru, otkrivena je na prostoru od više jutara rimska građevinska osipina, što indicira postojanje naselja. U OBREŽU, na lokalitetu „Revenica” registrovana je veća rimska nekropola, na kojoj se — sudeći po prilozima iz uništenih grobova — sahranjivalo od I do kraja IV veka. Naselje kojemu bi ovo groblje pripadalo još nije otkriveno.

U AŠANjI, na položajima „Galat” i „Stara ciglana”, otkriveni su prilikom poljskih radova tragovi naselja i grobovi. Idući ka istoku, rimska nalazišta su evidentirana u SURČINU (u vinogradu P. Pecnera, imanju Šultesa i dr. mestima), a rimskih nalaza ima i iz BEŽANIJE. O naseljima koja su bila raspoređena duž velikih rimskih kanala (na primer: Dobanovci, Bečmen, Vojka i dr.) već ranije je bilo reči. Postavlja se pitanje kakvi su bili ti posedi u Donjoj Panoniji? Mađarski istraživači (A. Mbssu, K. Sz. Rbssu i dr.), koji su se najviše bavili ovim pitanjima, smatraju da razvoj velikih imanja tina villa rustica pada u vreme posle Marka Aurelija i Markomanskih ratova, odnosno u kraj II veka, ali da osnovna ekonomska jedinica i dalje ostaje individualni seljački posed. Za veći deo Panonije je čak i u IV veku tipičan posed od 5-8 kv, km sa kućom, ili letnjikovcem, i pomoćnim zgradama. Do sličnih rezultata je došao i K. Kurz istražujući okolinu Sirmija, južno od Save.

Za takve posede nije karakteristična primena robovske radne snage, već je zemlju najčešće obrađivao sam vlasnik ili zakupac sa svojom porodicom. Izuzetak su mogla pretstavljati samo imanja veleposednika, koji su imali svoje rezidencije u Basijanama i Sirmiju, a o organizaciji proizvodnje na posedu brinuli su nadzornici ili upravnici. Ali takvi posedi javljaju se u Donjoj Panoniji relativno kasno. Mada slabo istražena, arheološka slika Basijanskog regiona u osnovi potvrđuje rezultate do kojih se došlo u drugim delovima rimske Panonije. Potrebno je ipak istaći da pojedina nalazišta na našoj teritoriji unekoliko koriguju ovu sliku i pokazuju da su već početkom II veka postojala i veća imanja sa luksuznije opremljenim vilama. Primera radi navodimo nalazište između Inđije i Putinaca, gde su, kako je rečeno, nađeni primerci veoma kvalitetne skulpture sa kraja I— poč. II veka, što ukazuje da je vila tada i nastala.

Sa promenama do kojih je došlo u doba poznog Carstva, posle Dioklecijanove i Konstantinove reforme, proces stvaranja velikih poseda uzima sve više maha, a uporedo se razvijaju i novi društveni i proizvodni odnosi, robovlasnički sistem polako odumire, a postepeno se prelazi na kolonat.

Tom vremenu pripadaju dve vile otkrivene, a delom i istražene, u široj okolini Taurunuma. Jedna se nalazi na obali „Jarčine”, udaljena od PROGARA oko 4 km (lok. „Baštine”), na mestu gde je postojalo već ranije pomenuto keltsko naselje. Zgrada je većim delom bila uništena recentnim proširivanjem kanala i podizanjem nasipa. Deo zgrade otkriven tokom iskopavanja (1969-1971) građen j e od opeke sa spojnicama od blata. U centralnom delu se nalazila jedna prostorija popločana lomljenom opekom, a na nju se nadovezivao hodnik s uređajem za zagrevanje toplim vazduhom (hipokaust) i podnicom od velikih opeka-tegula. Zidovi drutih odaja išli su u pravcu kanala i danas se nalaze pod nasipom. Unutar otkrivenih prostorija nađen je pokretni materijal — fragmenti keramičkih i staklenih posuda, metalni predmeti i rimski novac, na osnovu kojega je ova skromna vila datovana y IV vek n.e.

Približno istom vremenu, odnosno drugoj pol. IV veka, pripadaju i tri grobnice zidane od opeka i tegula s krovom na dve vode, koje su otkrivene u centru Progara (Boljevačka ul. br. 7). Prilozi iz ovih grobova — svetiljke i krčazi od zeleno gleđosane keramike, krstasta fibula, kopča sa pojasa, ogrlica od sitnih perlica i sl. predmeti — podjednako su karakteristični za IV vek kao i sam tip grobova. S obzirom da je ovo groblje udaljeno od vile oko 4 km, mora se pretpostaviti da je na užem području Progara postojao još jedan posed (vila ili selo), koji do danas nije otkriven. Luksuznije je bila opremljena vila otkrivena 1978. u ataru BOLJEVACA (lok. „Mali Grabovac”), na blagom uzvišenju iznad manastira Feneka. Zbog nedovoljnih finansijskih sredstava i nerešenih imovinsko-pravnih odnosa istražen je samo deo vile.

Ona je bila sagrađena od opeka u mnogo solidnijem građevinskom slogu, sa spojnicama od kvalitetiog maltera, sa uređajem za grejanje (hipokaust), a na nekim zidovima su se još nalazili tragovn freska- -slikarstva. Od pokretnih nalaza treba pomenuti obilje fragmenata kasnoantičkih posuda, ulomke staklenih posuda i prozorskog stakla, fragmente mermerne zidne oplate, pojedine metalne predmete i rimski novac IV veka, zaključno sa novcem cara Valensa, koji je poginuo 378. godine u borbi sa Gotima kod Jedrena. Vreme podizanja zgrade se moglo sasvim precizno odrediti — u spojnici od maltera jednog temeljnog zida nalazila se, naime, utisnuta rana moneta Konstantina Velikog, a taj stari običaj stavljanja novca u temelj graljevine može se pratiti gotovo do naših dana. Još pre pokretanja ovih iskopavanja na tom mestu su slučajno iskopane dve metalne pločice — okovi luksuznog kovčežića — sa portretima članova carske porodice u medaljonima, koje se mogu datovati u prvu pol. IV veka.

BASIJANSKA REGIJA U III I IV VEKU

U prvim decenijama III veka buknuo je građanski rat, koji je bio uvod u jedan period pun nasilja i nesigurnosti, kad vojska postaje odlučujući faktor u Carstvu. Vojnici tada postaju ona snaga koja po svom nahođenju podiže svoje izabranike na carski presto, a zatim ih obara, često bez nekog dubljeg razloga, već po svojoj ćudi. Da bi zlo bilo veće, u istom tom periodu granice Carstva sve češće su bile izložene napadima varvara iz susednih prekodunavskih ravnica, a na Istoku se dotle snažila Persija pod moćnom i uspešnom dinastijom Sasanida. Razjedinjena i nedisciplinovana vojska, koja se u nekim trenucima nalazila na ivici prave anarhije, imala je sve manje izgleda da organizuje efikasnu odbranu granice.

Sve se to duboko odrazilo na ekonomiku i društveni poredak, pa se zbog toga ovaj period obično smatra vremenom velike političko-ekonomske krize Rimskog carstva. Međutim, u nizu nemoćnih, koji su bili igračke u rukama svojih trupa, i u tom periodu je bilo energičnch i sposobnih vladara, koji su pokušavali, a ponekad i uspevali, da obuzdaju nedisciplinu rimske vojske, smanje moć korumpirane birokratije i raznim upravnim, ekonomskim i finansijskim merama saniraju ovo zlo stanje i konačno krajem III veka izvedu Carstvo iz teške krize.

Za nas je značajno da su se među najsposobnijim carevima tog perioda našli upravo oni koji su bili rođeni u našim krajevima — Decije Trajan, Klaudije II Gotski, Aurelijan, Maksimijan Herkulije i Gracijan rođeni su u Sirmiju ili njegovoj okolini, Dioklecijan u Dalmaciji, a Konstantin Veliki u Naisu (Niš). Ovi carevi, poreklom iz „ilirskih” provincij a, često u njima I borave. Zbog sve agresivnijeg ponašanja varvara, nastanjenih severno od rimske granice, podunavske provincije postaju sve značajnije, a kroz njih vode i glavne komunikacije ka Istoku. Stora su svi carevi koji su putovali u istočne provincije ili na persisko ratište morali prolaziti kroz naše krajeve, a neki od njih su se, zbog ratnih operacija protiv varvara, tu zadržavali i duže vreme. Tako se, zbog sukoba sa susednim sarmatskim plemenima car Maksimin Tračanin zadržavao u Sirmiju 236-238. godine. U ovim operacijama su učestvovale jedinice iz Donje Panonije, a kad je pobeda pripala rimskom oružju, car je uzeo titulu „Sarmaticus”.

O proputovanju cara Valerijana 253. godine i počasnom natpisu vezanom za njegovu posetu basijanskom regionu već ranije je bilo reči. Basijanska i sirmijska teritorija postale su i poprište ustanaka visokih oficira, Ingenija i Regalijana, koji su se odmetnuli od cara Galijena i pokušali da uzurpiraju carsku vlast. Tom vremenu pripada natpis otkriven u Basijanama (ClL III 10206) sa kojega je, verovatno u doba tih meteža, izbrisano ime cara Galijena (253-268). Tom nemirnom vremenu, odnosno sredini ili drugoj pol. III veka, pripada i jedan natpis iz Titela, takođe sa izradiranim imenom jednog cara, ali rekonstrukcija imena nije moguća jer je suviše oštećen. Prolazeći kroz Taurunum i Bassianae u Sirmijje, posle značajne pobede izvojevane nad Gotima kod Niša, došao i car Klauzije II Gotski (268-270), da bi izvršio pripreme za rat protiv varvara, ali je tu umro od kuge.

To je ujedno i prva vest o epidemijama kuge u ovim krajevima, koja je zabeležena u pisanim izvorima. Klaudija Gotskog nasledio je Aurelijan (270 —275), rođen u Sirmiju, u svešteničkoj porodici. Zbog napada varvarskih plemena — Vandala, Markomana, Sveba, Sarmata i Gota — car je pohitao na panonsko ratište 270. godine. Mada su varvari ubrzo zatražili mir, položaj Rimljana u Dakiji je postao neodrživ, pa je ova značajna prekodunavska provincija, 271. godine, morala biti napuštena, a deo rimskog stanovništva evakuisan je na desnu obalu Dunava. To je imalo dalekosežnih posledica, jer je otvorilo prostor daljem doseljavanju varvarskih plemena. Osim toga, posle gotovo dva veka donji tok Dunava ponovo je postao granica Carstva. 14 pored velikih uspeha postignutih na Istoku, ovaj vrsni vojskovođa i mudri upravljač ubijen je 275. godine, u trenutku kad je pripremao ratni pohod protiv Persije. Za jugoistočni deo Donje Panonije, odnosno oblast Srema, posebno je vezana delatnost cara Proba (276-282), koji je stupio na presto posle Aurelijanovog umorstva. Mada po profesiji vojnik, ovaj car — sin sirmijskog baštovana — izgleda da je od kuće poneo ljubav i razumevanje za probleme poljoprivrede, pa je nastojao da izvrši reforme u cilju unapređenja ove privredne grane.

Od rimskog pisca Seksta Aurelija Viktora (Sextus Aurelius Victor, De caesaribus, 37, 2) saznajemo da je car Prob naredio da se u Galiji, obe Panonije i Meziji na brežuljcima ponovo zasade vinogradi, pa je to učinjeno i na Fruškoj Gori. Oni su tu i ranije postojali, ali su krajem I veka uništeni, da ne bi konkurisali vinarskoj proizvodnji Italije. Jedan drugi pisac (Probus Flavius Uobiscus, c. XXI, edit. Peter, vol. II, 217) je zabeležio da je car Prob angažovao više hiljada vojnika da bi iskopali velik i dubok kanal, koji bi bio plovan za lađe, a istovremeno u Savu odvodio vodu iz neke močvare u okolini Sirmija. Smatra se da je to upravo već ranije pominjani kanal „Jarčina”, koji se kod Progara uliva u Savu, a može se pretpostaviti da su tada prokopani, ili možda samo prošireni, i drugi kanali u istočnom Sremu.

Zbog pokušaja da uspostavi disciplinu u vojsci buknula je 282, godine pobuna u okolini Sirmija u kojoj je i ovaj sposobni vladar ubijen. I naslednik Probov, car Kar (282-283) proveo je veći deo jedine godine svoje vladavine u našim krajevima i odneo sjajnu pobedu nad Sarmatima, ali sledeća godina bila je opet ispunjena metežima i pokušajem uzurpacije vlasti. Svoj novi procvat doživeli su naši krajevi počev od vladavine cara Dioklecijana (S. Aurelius Valerius Diocletianus), koji je posle veoma uspešne vojne karijere stupio na rimski presto u zrelim godinama i vladao od 284. do 305. godine. Njegovom vladavinom započinje novo razdoblje rimske istorije — DOBA POZNOG CARSTVA — koje predstavlja postepeni prelaz od antičke epohe ka srednjem veku Zapada, odnosno ka počecima formiranja Vizantijskog carstva na Istoku.

Dioklecijan je uspeo da za duže vreme uspostavi red u Carstvu, da odbrani državne granice od neprijatelja i da sprovede reformu vojske, državne uprave, fiskalnog sistema i drugih institucija javnog života. Uvođenjem sistema kolektivnog upravljanja državom nazvanog tetrarhija, on je, 293. godine, stvorio savladarski kolegij od četiri člana — dva avgusta i dva cezara — a jedan od njih imao je svoje sedište u Sirmiju. Sarmati su posle Karove smrti ponovo napadali panonski limes (u zimskim mesecima 289/290. i 292, godine). Car Dioklecijan je zbog toga pohitao u Sirmij, što znači da je morao proći kroz Taurunum u Bassianae, u tu se zadržao i posle 293. godine, kad su Sarmati već bili pobeđeni.

Od 1. aprila 293. u našim krajevima boravi i Dioklecijanov savladar Galerije (293-311), koji je tada primio upravu nad ovim krajevima. Već 295. Galerije odnosi pobedu nad Sarmatima, Karpima i Bastarinima, mada je taj rat vođen prvenstveno na severozapadnom delu dunavskag limesa, on je po svemu sudeći bio zahvatio i našu teritoriju. Dioklecijan svoj boravak u ovim krajevima nije posvetio samo pitanjima rata, on je istovremeno radio i na sprovođenju raznih vojnih i upravnih reformi.

Za nas je bitno da je u to vreme, najverovatnije 296. godine, provincija Donja Panonija podeljena na dva dela — provilzciju Valeria i provinciju Panonia Secunda.

– Danica Dimitrijević –