TVRĐAVA — Pod novim gospodarima Zemun će sasvim izgubiti svoj dotadašnji strateški značaj. Na osnovu brojnih svedočanstava evropskih putnika, koji če ovuda proći tokom XVI i XVII veka, može se sa sigurnošću zaključiti da je srednjovekovni gradić na brdu bio prepušten propadanju.
Grad je bio sasvim porušen — zapisaće 1555. godine nemački putnik Hans Dernšvam: u njemu više niko nije stanovao i moglo se videti još samo nekoliko zidova. Nešto detaljniji opis ostaviće drugi nemački putnik, Štefan Gerlah, koji će ovuda proći dvadesetak godina kasnije. I on saopštava da je gradić porušen, a zatim kazuje da je sagrađen od opeke, četvorougaonog oblika, zidine su mu debele, a na svakoj od četiri strane nalaze se okrugle kule. Glavna ograda po sebi nije velika, ali je opasana sa tri jaruge.
Između prve, koja je veoma duboka, i druge, širok je prostor, ograđen jakim zidom. I na poznatoj slici Zemuna iz 1608. godine — koju je ostavio, takođe, jedan putnik-prolaznik, sekretar austrijskog poslanstva Maksimilijan Prandšteter — taj se oblik tvrđave još vidi. Tu kule grada imaju visoke konične krovove, a ispod brežuljka, na kojem je grad, vidi se podgrađe opasano zidom. U dnevniku će samo zapisati: ugarska palanka. I poznati turski putopisac Evlija Čelebija (1663) ističe da je tvrđava tokom vremena stalno propadala, pa će tako ostati, najverovatnije, do bečkog rata. Doduše, Evlija pominje ovde gradskog zapovednika — dizdara i pedeset članova gradske posade, ali, za ovu tvrdnju nemamo potvrda u postojećim savremenim izvorima. Ipak, moguće je da je zbog opasnosti od hajdučkih napada ovde ponekad i bilo izvesnog obezbeđenja. Oslanjajući se isključivo na oskudne beleške putnika prolaznika, dosadašnji istraživači su zaključili da je tokom turske vladavine Zemun bio malo i ne naročito značajno naselje. Osim utvrđenja na brdu, pažnju putopisaca privlačili su obično još džamija, han i crkva. Međutim, mi smo u mogućnosti, zahvaljujući sačuvanim turskim zvaničnim izvorima, da u znatnoj meri osvetlimo ovo tamno doba zemunske istorije.
Zemun je, recimo to odmah, naselje gradskog tipa, po turskoj katerorizaciji; najstariji sačuvani popis — koji datira iz 1546. godine — naziva ga selo-varoš, dvadesetak godina kasnije Zemun je varoš, a ubrzo zatim kasaba, što znači da je njegovo stanovništvo pretežno bilo muslimansko i da je imalo odgovarajuće prateće objekte (džamija, han, škola, duhani i sl.). U administrativnom pogledu Zemun je pripadao osječkom ili sremskom sanđžaku (veća upravno-teritorijalna jedinica u Osmanskom Carstvu) i bio je sedište istommene nahije (najniža redovna upravna jedinica u Osmanskom Carstvu), a u XVII veku i kadiluka (područje na koje se protezala nadležnost jednog kadije-sudije). Zemunsku nahiju sačinjavalo je najpre devet sela. To su: KUMŠA (danas potes između sela Jakova i Boljevaca), ŽIVAC (danas potes u polju sela Progara), BEŽANIJA, DOBANOVCI, BATAJNICA, BILJARICA (danas potes sela Batajnice), SURČIN, BUĆAVCI (ili sl.: nepoznato) i KAMENDIN (danas potes između Zemuna i Batajnice). Do kraja XV1 veka broj sela će se popeti i na petnaest. Osim već pomenutih, zabeležena su i nova: GRABOVAC, TVRDENJAVA (Tvrdnjava, danas šuma i potes između Bečmena, Surčina i Dobanovaca), BANOVCI (danas St. Banovci), VRBAS (danas potes u bežanijskom i surčinskom polju), JAKOVO, KIZIL KILISA, drugo ime CRVENA CRKVA (danas Crvenka, potes na Dunavu). Inače, sremski sandžak bio je, najpre, u sastavu rumelijskog, a od 1541. godine, Budimskog pašaluka (najveća upravna jedinica na koje se delilo Osmansko Carstvo).
Ovde je za vreme vojnih pohoda redovno konačila turska vojska; godine 1566. sultan će tu provesti Bajram. A tu su, za potrebe vojske, podizani i pontonski mostovi preko Save. Na svom dugom putu za Carigrad, u Zemunu su se redovno zaustavljala, pripremajući se za ulazak u Beograd, i zvanična evropska poslanstva. I to vreme bilo je ispunjeno zabavama davanim u njihovu čast.
Znamo, takođe, zahvaljujući turskom istoričaru i hroničaru Naimi, da su pred kraj XVI veka hajduci dva puta zapalili Zemun.
CIVILNO NASELJE — Turski Zemun, smatraju dosadašnji istraživači prošlosti ovog grada, nalazio se na području današnjeg Donjeg grada, s tim što ga nije čitavog pokrivao. Današnja pijaca I Gospodska ulica bile su već krajnje varoške uličice. Glavna tadašnja ulica — čaršija — bila je nekadašnji Karamatin ili Dunavski sokak (danas ulica Karamatina). Čaršija se protezala od Dunava do Glavne ulice , pa dalje, sve do nekadašnje krčme „Kod medveda” (danas stambena zgrada br. 10 u ulici Vasilija Vasilijevića). Na tom prostoru bili su izgrađeni svi oni objekti koji su ovom mestu davali gradsko, odnosno muslimansko obeležje. Najznačajnija građevina bila je, nesumnjivo džamija. Njeno podizanje treba svakako vezati za doseljavanje prvih muslimanskih stanovnika u ovaj grad. Ne znamo, međutim, kad se to dogodilo. Prva pouzdana vest o muslimanima u Zemunu je ona iz 1566-67. godine. Oni su počeli da se ovde naseljavaju, verovatno, već sredinom XVI veka, a možda i ranije. U zvaničnim izvorima džamija se pominje tek u osmoj deceniji XVI veka. Desetak godina kasnije pomenuće je, u svom putnom dnevniku, i Prus Rajnold Lubenau. Sledeće vesti o ovoj islamskoj bogomolji pripadaju tek znatno kasnijem vremenu. Na francuskog putnika Kiklea (1658) ostavila je dobar utisak: … „lepa džamija s lepim kubetom pokrivenim olovom”. Beleži joj i ime: Undži Hadži Mustafina džamija, što, možda, nije i njeno prvobitno ime. I radoznali svetski putnik Evlija Čelebija ističe da je džamijska kupola pokrivena olovom, a Austrijanac Otendorf opisuje je kao novu, lepu i čistu, nalik na džamije u Beogradu.
Ova bogomolja — podignuta, najverovatnije, na temeljima ranije hrišćanske crkve — nalazila se na današnjoj pijaci (godine 1717, pretvorena je u katoličku crkvu, a 1786. porušena; danas je na tom mestu rimokatolička crkva Blažene Deve Marije) i oko nje je bilo muslimansko groblje. Evlija će ovde izbrojati šest malih mahalskih bogomolja — mesdžida, za šta ne nalazimo potvrdu u postojećim izvorima. Samo na Prandšteterovom crtežu zemuna vide se, doduše, dva minareta. Mada prve pouzdane vesti o postojanju karavan- -saraja, odnosno hana pripadaju tek osmoj deceniji XVI veka, sasvim je sigurno, s obzirom na značajan promet koji je ovde postojao, da je han tu morao biti podignut veoma rano. Prema svedočanstvu Lubenaua, treba da se nalazio na reci (na vodi). I daleko kasniji putopisac Otendorf tvrdi da se veliki han nalazio nedaleko od Dunava, kao i od mesta s kojeg se prelazilo u Beograd. Samo ime veliki han ukazuje — kako su to već zapazili i dosadašnji istraživači istorije Zemuna — da je tu moralo biti više hanova, odnosno bar dva. Francuz Kikle izbrojaće čak tri hana; sam je odseo u jednom koji se zvao Čauš-bašin han. Otendorf pominje, kao što smo istakli, samo jedan veliki han, dok Evlija Čelebija, inače sklon preterivanju, začudo uopšte ne pominje hanove.
Dve zgrade — nekadašnja kafana „Kod belog medveda” i„Divana” na Dunavu, od kojih se ova prva sačuvala do danas — veoma verovatno su ta dva druga hana o kojima nas obaveštava Kikle. Veliki han, pak, koji je, pretpostavljamo, bio od kamena, treba da se nalazio negde u čaršiji, oko džamije. Pomen dvojice masera u turskom popisu iz osme decenije XVI veka ukazivao bi na postojanje kupatila — hamama. Kasniji izvori, međutim, uopšte ga ne pominju, pa tako ostaje nepoznata dalja sudbina ovog objekta. Evlija će ovde pomenuti još osnovnu školu — mekteb (koja je mogla da bude i u sklopu džamije) i jednu tekiju. Prosvetnih objekata je, s obzirom na status Zemuna, svakako moralo biti, a isti je slučaj i sa tekijom. Ima nešto sačuvanih vesti o hrišćanskoj crkvi (nalazila se, verovatno, na mestu današnje Nikolajevske crkve).
„Srbi imaju tu crkvicu,” — zabeležiće 1578. godine nemački propovednik Štefan Gerlah —„kojoj je krov dejlimice provaljen, a prednji je dio slamom pokrit, te naliči staji; samo nad oltarom daskami je pokriven, a polovina je otvorena. Turci ne dopuštaju da se prepokrije”. U hramu se nalazilo malo ikona, a u oltaru — drveni putir (čaša) i drveni diskos (tanjirić), pokriveni ubrusom. I Rajnold Lubenau će, nešto kasnije, videti ovde „grčku crkvu”. Najstariji turski zvanični popis Zemuna — iz 1546. godine — beleži u Zemunu tri popa (pred kraj XVI veka biće zabeležen samo jedan). Izvesni pop Petar iz Zemuna prepisaće, 1567. godine, jedno Jevanđelje. U isto vreme naplaćena je ovde tapijska taksa na zemljište crkve u iznosu op 100 akči.
Nemamo nikakvih vesti o postojanju drugih značajnijih građevina. Što se tiče kuća, one su, sudeći po svedočanstvu Austrijanca Otendorfa, bile ovde, kao i u ostalim gradskim naseljima na panonskom prostoru, obično od slabog materijala, drveta i blata. Evlija ih opisuje kao sirotinjske, pokrivene šindrom. Na već pomenutom Prandšteterovom crtežu vidi se da je naselje — u svom Dnevniku će zapisati „ein schlechter Fleckhen” — osim jednog malog dela, bilo opasano palisadama i verovatno je tako ostalo za sve vreme trajanja turske vladavine.
Sliku izgleda Zemuna upotpunjuje, na izvestan način, i most, bolje rečeno mostovi, koji su ga povezivali s Beogradom. Ovi mostovi podizani su za potrebe vojnih pohoda i obično nisu bili dugog veka. Zato će se, ne retko, putnici prevesti u Beograd i— skelom ili, kako to svedoči Evlija, černik-čamcima (veći ribarski ili tovarni čamac sa ravnim kljunom i krmom). Preko Save most je bio na pontonima — po potrebi se mogao i rastvoriti — a močvarno zemljište današnjeg Novog Beograda prelazilo se dugim mostom koji je ležao na stubovima. Godine 1608. deo mosta koji je premošćivao Savu, bio je dugačak 800, a čitav most između Beograda i Zemuna 4.000 koraka.
P r i v r e d a. — Prve pouzdane vesti o privrednom životu ovog naselja nalazimo u turskom popisu Zemuna iz 1546. godine. Već sama kategorizacija naselja — selo-varoš — ukazivala bi na značajno, a možda i preovlađujuće mesto poljoprivrede. Od ukupno 78 kuća (i 10 udovica) za 30 se kaže da se bave zemljoradnjom. Po imenu se pominju sledeće poljoprivredne kulture: pšenica, ječam, raž, proso, zob, vinova loza. Upisana je, zatim, dažbina od košnica — treba da ih je bilo šest stotina — i porez na sitnu rogatu stoku (ovce i koze). Među stanovnicima zabeleženo je nekoliko zanatlija: dva kovača, demirdžija (gvožđar), uljar i mesar. No, to ne mora da bude i konačan broj. Uz izvesnog Vuka zapisano je — Tatar, što bi, pored nadimka, moglo da označava i zanimanje (glasnik, kurir). Trojica su, rekli smo već, sveštenici. Nedostaju svedočanstva o tome čime su se ostali stanovici naselja bavili. Ali, s obzirom na položaj mesta moglo bi se sa sigurnošću zaključiti da su bili angažovani oko prevoza i, uopšte, u poslovima vezanim za promet robe u putnika. Da je poljoprivreda i u kasnijem vremenu zauzimala značajno mesto pokazuju sačuvani turski katastarski popisi. Godine 1566/67. najveći deo prihoda poticao je od poljoprivrednih dažbina. Osim već pomenutih kultura — istakli bismo samo da je površina pod žitaricama i vinovom lozom u odnosu na ranije vreme više nego utrostručena — javljaju se i nove: lan, konoplja, kupus, grahorica, bakla (vrsta boba), pasulj, repa, beli i crni luk. Putnik Štefan Gerlah zapaziće oko Dunava lepa žitna polja i malo vinograda.
Upadljivo su povećani i prihodi od košnica i sitne stoke — gotovo desetostruko. Znatan je i porez na svinje, a ima posrednog svedočanstva i o uzgoju goveda.
Pored hrišćanskog, i muslimansko stanovništvo bavilo se obradom zemlje. Korišćena su — za držanje stoke i bostane (bašte) — dva ostrva na Dunavu (današnje Ratno ostrvo i još jedno malo). Ni ovog puta nema, ukoliko nas popis tačno obaveštava, mnogo zanatlija: kovač, kolar, mesar i čizmar. Svi su hrišhani. Prvi put se upisuje i prihod od nedeljnog pazara. Relativno je mali; zajedno s novčanim globama iznosi 1.500, dok ukupan prihod od Zemuna dostiže 15.500 akči. Iz kasnijih katastrskih popisa — vođeni su do 1614. godine — vidi se da nedeljni pazar dobija značajnije mesto u privrednom životu naselja. Tako je, na primer, pred kraj XV1 veka ukupan godišnji prihod od Zemuna iznosio 18.000 akči, a od tržne takse (i globa) — 4.000.
Broj vodenica na Dunavu povećao se na šest, a javlja se i sve više zanatlija — hrišćana i muslimana. Osim već pomenutih, ima i novih: tabak (obrađuje kožu), čizmar, kazaz (izrađuje gajtane, širite i delove konjske opreme), terzija, berberin, maser, brodar. Znatno kasnije, turski putnik Evlija Čelebija će zabeležiti da u Zemunu stanuju beogradske zanatlije, dok čaršije — nema. Inače, na glasu su bili zemunski kajmak i jogurt, čitamo u njegovom putopisu. Evlijin savremenik Otendorf kazuje da se na Dunavu nalazi 30 do 40 vodenica koje zimi premeštaju na Dunavac.
Inace, Zemun je pripadao, po svedočanstvu Evlije Čelebije, domenu (has) sremskog sandžakbega. Stanovništvo.—Čitav istočni Srem ostaće nenaseljen sve do sredine 1527. godine. O naseljavanju ovog područja veoma vredno obaveštenje ostavio je turski istoričar Ferdi (Mustafa Bostan). „Oko 20.000 Srba koji su živeli u Ugarskoj — kaže on — digli su se na ustanak, potukli Ugre, njihovu stoku i porodice prisvojili i pristupili islamskom carstvu. Tako je opustošeni Srem nanovo bio naseljen i počeo je da cveta…” Nema nikakve sumnje u to da ovaj događaj treba povezati sa pogibijom cara Jovana Nenada i prolaskom njegovih vojnika i većeg dela srpskog naroda u Tursku. Počevši od 1529. godine na područje Srema pristižu i Vlasi (seosko stočarsko stanovništvo s posebnom organizacijom i posebnim statusom) iz severne Srbije i severoistočne Bosne.
Sasvim pouzdane i dosta iscrpne podatke o zemunskom stanovništvu daje, međutim, tek popis iz 1546, godine. Tu je upisano 78 normalnih i 10 udovičkih domaćinstava, na čelu s knezom Stojanom Rodićem. Imena su srpska i nije retko prezime na „ić”, odnosno „vić”. Uz ime dvojice stanovnika stoji Smederevac, a za izvesnog Rajka se navodi da je prešlac. Inače, stanovnici su, budući izloženi raznovrsnim i stalnim neprilikama od strane putnika i namernika, pretili da će se raseliti ako se raji sela ne bude dao derbendžijski status (koji je donosio određene poreske olakšice). O tome su mesni prvaii podneli izveštaj carstvu, pa je naređeno da im se da derbendžijski status, odnosno „neka im se u vrijeme ratnog pohoda naplati po šezdeset akči na ime filurije kao i od ostale raje. Nakon što oni u cijelosti i besprekorno plate po šezdeset akči, neka s kuće na kuću plate po trideset akči resmova. Oni koji se bave zemljoradnjom neka od svake kuće daju po dvije mjerice pšenice, dvije mjerice ječma i ušur od šire. Isto tako neka daju resum na sitnu rogatu stoku, košnice i svinje. Tako je zavedeno u novi carski defter.
Popis, na žalost, obuhvata samo hrišćansko stanovništvo, pa tako ostaje nepoznato kada je Zemun dobio svoje prve muslimanske stanovnike.
Dve decenije kasnije džemat muslimana varoši Zemuna broji 21 dom, a cemat hrišćana 73 (i jednu udovicu). Na osnovu imena — sin Abdulaha — može se zaključiti da je među muslimanima petorica islamiziranih; najverovatnije je da su u pitanju domaći ljudi. Imena hrišća-na su, kao i ranije, srpska; trojica su došljaci, a jedan je sin Ciganina. Koliko god nas prethodni popis ostavlja u nedoumici u čemu se sastojala služba Zemunaca, toliko je on sasvim jasan. Tu čitamo da hrišćani imaju obavezu — ona datira iz 1560. godine — da izdržavaju poštanske konje, a ulake — tatare — koji dolaze i prolaze po nekoj službi ukonačuju po svojim kućama. Za uzvrat uživaju određene poreske olakšice; plaćaju ih ili u smanjenom iznosu kao harač (glavarina) i feudalne dažbine, ili su ih sasvim oslobođeni (razni vanredni nameti, među kojima je i danak u krvi). Pred kraj osme decenije XVI veka cemat muslimana broji 28 kuća — među njima je ovog puta osam islamiziranih — a kod hrišćana je stanje bezmalo neizmenjeno: 71 normalno i 2 udovička domaćinstva. Obaveze stanovništva ostale su iste. Među hrišćanima — Srbima — za petnaestoricu se navodi da su došljaci.
Desetak godina kasnije dolazi do povećanja muslimanskog stanovništva na račun hrišćanskog, tačnije 59 muslimanskih prema 41 hrišćanskom domaćinstvu. I dalje je islamizacija znatna: 13 konvertita. U kasabi su živela petoriia janjičara i trojica spahija. Među Srbima je samo jedan došlac. U državnu službu bili su sada uključeni i muslimani, a ona se sastojala u gajenju poštanskih ili menzilskih konja, pored drugih poslova koji se ne navode po imenu. Po običaju uživali su određene poreske olakšice, koje su bile nešto veće za muslimane (s obzirom na činjenicu da je Zemun dobio status kasabe). Isti spoj kuća zabeležen ie i 1614. godine. Stanovnici su i dalje menzildžije.
Za kasnije vreme raspolažemo uglavnom fragmentarnim svedočanstvima. Broj hrišćanskih kuća kretao se — u prvoj polovini XVII veka — negde oko 40, dok se broj muslimanskih ne može pouzdanije utvrditi. Evlija navodi 400 sirotinjskih kuća, a njegov savremenik Otendorf kazuje da su stanovnici trgovišta većinom Turci, izuzev nešto hrišćana — katolika i većinom su Šokci. Otendorfova opšta ocena Zemuna — trgovište, prilično dobro — ukazuje, očigledno, da je reč o znatnijem naselju. Sasvim je sigurno da je Zemun u to doba imao pretežno muslimansko stanovništvo, ali, svakako, sa znatno manjim brojem kuća nego što to tvrdi Evlija.
– Dr. Olga Zirojević –
 ističe da je tvrđava tokom vremena stalno propadala, pa će tako ostati, najverovatnije, do bečkog rata.){kind=link}