Istorija Zemuna i njegove okoline počinje znatno pre vremena u kome se rimski Taurunum prvi put pominje u pisanim izvorima ili na epigrafskim kamenim spomenicima.
Ona zapravo, počinje onog momenta kada prvi i najstariji nosioci ranih agrarnih kultura naseljavaju visoke lesne terase desne obale Dunava i podižu svoja naselja, na početku neolita. Brojni tragovi njihove materijalne kulture svedoče o načinu života, običajima, verovanjima i drugim preokupacijama čoveka davnog, praistorijskog vremena. Na osnovu njih moguće je u ovom trenutku istraženosti užeg i šireg područja današnjeg Zemuna utvrditi postepen i dug put razvoja ljudskog društva, od najranijih faza neolitskog razdoblja, kada su kamen I kost bile jedine sirovine za izradu oružja, oruđa i nakita, preko bakarnog, bronzanog I gvozdenog doba do kraja praistorijskog razdoblja, do Kelta i Rimljana sa kojima ove oblasti ulaze u istorijsku epohu.
KULTURA NEOLITSKOG DOBA
Jugoistočni Srem kao gravitaciono područje Zemuna uklapa se u opšte procese razvoja praistorijskih kultura Podunavlja. Pojavom najstarijih neolitskih grupa, starčevačkom kulturom, koja je svoj naziv dobila prema poznatom nalazištu Starčevu, nedaleko od Pančeva, započinje neolit ne samo u Sremu već i znatno šire na prostoru Podunavlja i centralnog Balkana. Tragovi starčevačke materijalne kulture na području Zemuna i u njegovoj okolini otkriveni su na Gardošu, na dva nalazišta kod Dobanovaca, kod Obreža, i na još nekim mestima u Sremu.
Na osnovu podataka koji su dobijeni tokom arheoloških radova, i na osnovu rezultata istraživanja u susednim oblastima, starčevačka nalazišta u Sremu pripadaju jednom širem kulturnom kompleksu najstarijeg neolita, koji osim velikog dela naše zemlje zahvata još područje srednje i južne Mađarske (kao Kereš kultura), najveći deo Rumunije (kao Kriš kultura) i zapadne delove Bugarske (kao Karanovo I kultura).
Na ovaj način formiran je jedan širi balkansko-podunavsko-karpatski kulturni kompleks u okviru koga područje Zemuna u izvesnom smislu predstavlja centralnu oblast u kojoj su se sticali uticaji sa različitih strana. Nosioci starčevačke kulture u južnim delovima Panonske nizije bili su prevashodno zemljoradnici, mada su i druge tada poznate privredne aktivnosti, u prvom redu lov i ribolov, predstavljale značajne izvore egzistencije čoveka. Naselja su podizana kraj reka, ili na uzdignutim lesnim terasama, pogodnim za ovakve aktivnosti (Gardoš). Stanovalo se pretežno u zemunicama, ili nekoj vrsti poluzemunica, kod kojih je donji deo ukopavan u les, a gornji je bio od kolja i pruća.
Prilikom istraživanja kod Dobanovaca otkrivena je jedna ovakva zemunica ispred koje se nalazilo pokriveno ognjište, a u zemunici veliki Spoj fragmentovanih i celih posuda. Materijalnu kulturu prvih i naj starij ih stanovnika sa područja Zemuna čini keramika, često vrlo kvalitetno izrađena i ukrašavana u mlađim fazama slikanim trakama. Osim nje, tu su i brojne alatke namenjene obradi i glačanju keramike, obradi zemlje ili ribolovu. Kamene sekire, univerzalne po nameni, pripadaju još nerazvijenom tipu sekira ove vrste.
S druge strane, kod obrade kosti za izradu šila, ili alatki za ribolov, postignut je visok stepen tehnike glačanja i ukrašavanja. Iz ove faze razvoja kulture neolitskog ili starijeg kamenog doba potiče i najranija plastika — male terakote, idoli ili božanstva, koje upućuju na početke formiranja verovanja i primitivne magije. Steatopigija upućuje na plodnost, a plodnost je preduslov za ,dobar život agrarnih kultura. Svoju punu afirmaciju na području jugoistocnog Srema neolitska civilizacija doživljava pojavom i razvojem vinčanske grupe. Ova kultura, nazvana prema istoimenom nalazištu Vinči kod Beograda, zahvatala je približno isto geografsko područje kao i njoj prethodna, starčevačka kultura. Južne oblasti Panonske ravnice, uhljučujući tu Srem i Pomoravlje, smatraju se jezgrom iz koga se ona razvija i širi na susedna područja.
Savremenoj arheološkoj nauci je poznat veliki broj naselja vinčanske kulture u jugoistočnom Sremu. Osim nalazišta na samoj periferiji Zemuna, kod Gardoša, na obali Dunava kod „Radeckog”, kod Beljarice i dr., najznačajnije rezultate za proučavanje materijalne i duhovne kulture ovog perioda pružila su višegodišnja istraživanja na naselju vinčanske kulture kod Kormadina, nedaleko od Surčina. Na uzdignutoj lesnoj terasi otkopan je veći broj nadzemnih građevina, kuća sa određenom, već čvrsto fiksiranom arhitekturom.
U jednoj takvoj kući, po svoj prilici specijalne namene, nalazilo se centralno kultno mesto sa monumentalnim žrtvenikom, stilizovanom glavom govečeta od pečene zemlje („bukranion” u prirodnoj veličini), terakotama i ukrašavanom oplatom zidova. Položaj zgrade u okviru naselja i njen inventar pokazuju da se već u ovom vremenu, na centralnom prostoru naselja, podižu takve građevine koje su bile vezane za određene obrede i kultove. Većina ovih kuća na Kormadinu izrađenih od pruća, oblepljenih blatom, uništene su u požaru. Ova okolnost učinila je da se, često, na podu kuća nađe velika količina materijala, najčešće posuda koje su bile u svakodnevnoj upotrebi.
Ponekad se nađe i više od trideset posuda. One su ukrašavane urezanim linijama ili uglačanim kanelurama, a po velikom broju različitih formi može da se zaključi da je u ovom trenutku razvoja praistorijskog društva došlo do diferencijacije keramičkih oblika, prema njihovoj nameni (zdele, amfore, pitosi i dr.). Osim predmeta svakodnevne upotrbe, kao što su keramičke posude, na vinčanskim naseljima, posebno na Kormadinu, nalazi se često plastika, terakote od pečene zemlje, amajlije, amuleti, stilizovane životinjske figure, žrtvenici — predmeti čije je kultno značenje nesumnjivo. Oni ukazuju na specifičnu komponentu u još nerazvijenom svetu verovanja i primitivne magije praistorijskog čoveka.
Figure božanstava, kao što je na pr. sedeća figura na prestolu iz Jakova, predstavljaju vrhovno žensko božanstvo često rasprostranjeno na naseljima vinčanske kulture. Označeno u literaturi kao „Velika majka zemlja” ono predstavlja simbol plodnosti i nesumnjivo je u vezi sa zemljoradničkim obrednim ritualima, s nekom vrstom primitivne magije vezane za plodnost zemlje, od čega je zavisila egzistencija ljudi. Osim Kormadina, značajne rezultate u rekonstrukcij i materijalne i duhovne kulture neolitskih stanovnika u istočnom Sremu pružila su istraživanja kod Boljevaca. Iako su radovi bili orijentisani na istraživanje srednjovekovnog naselja, dali su dosta podataka o vinčanskom naselju sa nadzemnim zgradama, obilje keramičkog materijala, kremenor i koštanor oruđa i dve niske od zemljanih perli. Prema tipološkim karakteristikama nađenor materijala naselje pripada kraju vinčanske kulture.
Brojne alatke na drugim vinčanskim naseljima u Zemunu i njegovoj okolini pokazuju da je zemljoradnja ostala dominantna privredna grana u odnosu na lov i ribolov. Veći broj kamenih alatki — masivnih sekira-klinova, sileksnih noževa, obrađenih rogova jelena i drvenih alatki koje na žalost nisu sačuvane, pripada grupi poljoprivrednih oruđa. Uz zemljoradnju, stanovnici vinčanskih naselja na obalama Save i Dunava, bavili su se veoma aktivno ribolovom. To je bio jedan od osnovnih izvora egzistencije neolitskih stanovnika naših krajeva. Prilikom iskopavanja u Jakovu, i na drugim nalazištima, nađen je veći Broj tegova za ribarske mreže, po koja udica izrađena od kosti i veća količina ribljih krljušti i kosturova. Razvoj neolitskih kultura, ili tačnije kultura rane I razvijene praistorijske zemljoradnje, odvijao se na lesnom području oko Zemuna, postepeno kroz dug vremenski period.
Prvi začeci pripadaju starčevačkoj kulturi, čija se starost, prema najnovijim fizičko-hemijskim analizama (analizom radioaktivnog ugljenika — C 14 metoda) stavlja u VI milenij pre n. e. Procesi razvaja išli su sporije i mogućnost njihovog praćenja je ostvarena kroz raspon od oko dva i po milenija, koliko je trajala evolucija neoliteke civilizacije. Kraj ovog dugog perioda, odnosno vinčanske kulture, obeležava pojava novih saznanja u ekonomici praistorijskog društva, u prvom redu pronalazak i upotreba metala — bakra za izradu oruđa, oružja i nakita, tako da bi već jednim delom ova kultura pripadala eneolitskom ili bakarnom dobu.
KULTURE RANOG METALNOG DOBA (Bakarno doba ili eneolit)
Na prelazu iz IV u III milenij šire područje Karpatskog basena bilo je zahvaćeno snažnim promenama koje su se reflektovale u materijalnoj kulturi i u pojavi novih etničkih populacija. Preživela neolitska civilizacija je brzo ustupila mesto snažnijim i mobilnijim kulturama, koje su svoju superiornost pokazivale i kroz poznvanje rane metalurgije bakra. Korišćenje metala za izradu alatki i oružja čini da unutar praistarijske ekonamike dolazi do zmačajnih pomeranja, do pojave raznih specifičnih aktivnosti ljudi, do njihove specijalizacije za vršenje pojedinih poslova.
U ovom trenutku stvara se začetak diferencijacije praistorijskog društva, koje će svoj rani razvoj doživeti pajavom zanatstva, trgovine i rudarstva.
Međutim, za šira kretanja u Karpatskom basenu značajna je i jedna druga kompanenta. To je razvoj stočarstva, koje ie u pojedinim eneolitskim kulturama značilo ono što je značila zemljoradana za neolitske kulture. Mobilnost ovog stanovništva, stalna potreba za promenom terena — pašnjaka, učiniln su da se kulture vrlo brzo šire na velikom prostoru od Slovačke do Save i Dunava, od Karpata do Alpa. Sredinam eneolitskag perioda zapljusnuo je veći deo srednje i jugoistočne Evrope, a time i područja Srema, jak talas stepskih naroda, koji se u literaturi vezuju za prve Indoevropljane. Njihovim uticajima menja se struktura praistorijskih kultura na području Srema.
Na Beljarici pojavljuje se materijal Černavoda III kulture, a dolasku novog stanovništva može da se pripiše i pojava brojnih tumula (Vojka, Batajnica itd.) koji ili pripadaju stepskim kulturama, ili su sa njima u vezi. U evaluciji bakarnodobnih kultura u jugoistočnom Sremu mogu da se izdvoje dve osnavne faze razvoja: jedna koju čine kulturne grupe sa neolitskam tradicijom, u koje upotreba bakra sporo prodire usled njihove konzervativnosti, i druga koju karakterišu nove kulture, različite po stilu, po privrednim karakteristikama i etničkom sastavu.
U prvu grupu, osim u suštini neolitske, mlađe vinčanske grupe, spadaju još tisapolgarska i bodrogkeresturska kultura, koje se sa severa, iz našeg i mađarskog Potisja postepeno šire prema Savi i Dunavu pod pritiskom nomadskih plemena. U svom kretanju one potiskuju nosioce vinčanske grupe i podižu i na prostoru oko Zemuna svoja naselja (kod Surčina, Progara, Belegiša). Međutim, ni ovde se ne zadržavaju dugo. Njih vrlo brzo u novonaseljenim oblastima potiskuje nomadsko stanovništvo koje ih prati od Potisja, iln donjeg Podunavlja, asimilira ih i podiže svoja naselja. Složenost ovog perioda, stalna kretanja i nesigurnost egzistencije autohtonog stanovništva ilustruju mnage ostave bakarnih predmeta koje su u Sremu otkrivene, pasebno ostave bakarnih sekira kod Dobanovaca, Deča i Bečmena. Tisapolgarskom I bodrogkeresturskom kulturnom krugu pripada jedan izuzetan nalaz iz Progara.
To je jedan zlatan disk, stilizavanog antropomorfnog oblika koji pripada najranijem periodu upatrebe zlata na ovom području. Njegov kultni karakter i izuzetna kvalitetna izrada povezuju ga sa sličnim nalazima u mađarskom Potisju i Transilvaniji, u oblastima gde su ove dve kulture imale jako uporište. Spuštanje tisapolgarske i bodrogkeresturske kulture prema jugu i jugozapadu išlo je dolinom Tise i Tamiša, a na području Srema može da se prati uz pomoć nalaza iz Belegiša, Surčina, Progara i Pregrevice. Badenska grupa je jedna od tih prvih bakarnodobnih kultura koja je bila uzročnik širih kretanja, pomeranja stanovništva na području Panonske nizije i stvaranja novih odnosa kultura.
Vrlo dinamično nomadsko stanovništvo brzo se raširilo prostranim lesnim ravnicama, ostavljajući za sobom brojna kratkotrajna naselja. Naselje kod Dobanovaca, jedno od najpotpunije istraženih nalazišta ove kulture u nas, pripada tipnčnim naseljima nomadskog stanovništva naših krajeva. Sastavljeno je od brojnih zemunica koje su ponekad dostizale u prečniku i do osam metara. Keramika pripada ranoj i klasičnoj fazi badenske kulture sa svim odlikama njenog stila. Posude su ukrašavane linijama, „punktiranjem”, motivima zvezde, cik-cak linijama, plitkim ili dubokim kanelurama, ili su na njima glačane površine.
U ovoj vrsti proizvodnje nosioci badenskog stila dostigli su visok tehnički nivo i postigli široku raznovrsnost. Po prvi put se u ovoj kulturi pojavljuje jedan viši tehnički stepen dekoracije posuda, ubacivanje bele boje u udubljena ornamentalna polja — inkrustacija, koja će svoj potpun razvoj dostići nešto kasnije, u vučedolskoj kulturi. U badenskoj kulturi tradicija i nov stil se stalno prepliću. Sahranjivanje se vrši po kanonima starijih neolitskih i eneolitskih kultura Karpatskog basena, a kao darovi se stavljaju predmeti novog stila. Pokojnici su u klasičnom, zgrčenom položaju (grobovi iz Dobanovaca), a kao prilozi nalaze se bakarne sekire ili keramičke posude.
Postepena aklimatizacija u novim oblastima, u jugoistočnom Sremu, ogleda se u mešanju sa starosedelačkim stanovništvom, u primanju elemenata njihove materijalne kulture, i u činjenici da se novodošavše stanovništvo indoevropskog porekla duže vezuje za jedno područje osnivajući naselja koja postepeno prerastaju u stalna. Ovakvim mešanjem novog i starog na području južnog Srema formira se nova kultura, nazvana kostolačka, po nalazima kod Kostolca. U svome stilu sadrži dosta elemenata prethodne, badenske kulture, ali sa druge strane, u toku svog poznijeg razvoja, ona se sve više udaljava od svog uzora i formira samostalni stil. Nova, kostolačka kultura se i u privrednoj strukturi razlikuje od prethodne, badenske kulture. Nomadska komponenta je sve manje prisutna, a pod uticajem starijih autohtonih grupa zemljoradnja doživljava ponovnu afirmaciju. Tokom dalje evolucije, čije bi jezgro moglo da bude negde na području Srema i Slavonije, iz kostolačke se razvija vučedolska kultura, nazvana po poznatom nalazištu Vučedolu kod Vukovara.
U okolini Zemuna i na visokoj lesnoj obali Dunava, od Zemuna do Belegiša, i dalje do Slankamena, nalazi se veliki broj vučedolskih naselja: Gardoš, „Radecki”, kod poljoprivrednog dobra „13. maj”, Velika humka kod Batajnice, Ciglana u Dobanovcima i, najzad, jedno od najpoznatijih vučedolskih nalazišta u Sremu, Šančine u Belegišu. Ovo poslednje karakteristično je kao najranije utvrđeno praistorijsko naselje u našim krajevima. Ono je uz prirodne pogodnosti imalo i veštački napravljen sistem fortifikacija u vidu odbrambenih rovova i palisade. I unutarnja arhitektura naselja menja svoje karakteristike; umesto primitivnih zemunica koje su mogle da zadovolje samo privremene potrebe nomadskog stanovništva, pojavljuju se nadzemne zgrade sa čvrstom konstrukcijom. Najzad, kuriozitet vučedolske grupe u jugoistočnom Sremu predstavlja nov način sahranjivanja.
To je sahranjivanje pokojnika pod tumulom, spaljivanje i stavljanje kostiju i pepela u urne. Tumuli kod Batajnice i Vojke su tipični predstavnici jednog novog vremena, prodora uticaja koji su na podrucje Srema mogli da dođu iz stepskih oblasti južne Rusije, sa jedne, ili centralnog Balkana, sa druge strane. Sahranjivanje pod tumulima, spaljivanje pokojnika, prelivanje grobnih priloga crvenom bojom (oker grobovi), sve je to strano autohtonim podunavskim kulturama u našim oblastima. Ove promene u načinu sahranjivanja posledice su promena na etničkom planu: pojave novog stanovništva u našim krajevima. Stil vučedolske kulture najbolje ilustruje njena keramika, posebno načini i tehnike ukrašavanja posuda.
U većini slučajeva ona označava novinu nepoznatu prethodnim grupama, novinu koja će u toku svog razvoja na sremskim nalazištima doživeti svoju baroknu formu. Površina sudova u vučedolskoj grupi je ukrašena precizno izvedenim ornamentalnim kompozicijama, često u kombinaciji sa belom inkrustacijom.
U motivima preovlađuju geometrijski, koji istovremeno čine osnovno stilsko obeležje kulture. To su koncentrični krugovi, rombovi, trouglovi, pravougaonici, koji osim ornamentalnog mogu da imaju i određeno simbolično ili magijsko značenje (urna iz Batajnice). Vučedolska kultura u Sremu označava kraj jednog i početak drugog vremenskog i kulturnog razdoblja. Pojava stranih, stepskih elemenata u prvom redu (oker grobovi, tumuli, grobni prilozi) je nagoveštaj novog perioda, bronzanog doba. Ako je prethodno rečeno da se prelazom između neolitskog i Bakarnog doba može smatrati vreme oko 3200 godine, onda bi kraj bakarnog doba pripadao vremenu dezintegracije vučedolskog kulturnog kompleksa i formiranja prvih kultura bronzanog doba krajem III i početkom II milenija pre n.e.
KULTURE BRONZANOG DOBA
U kratkoj istoriji otkrivanja praistorijskih nalazišta na području Zemuna i u njegovoj bližoj okolini nisu svi periodi i sve kulture mogle da budu podjednako dobro istražene. Ovo se u dobroj meri odіosi na ranu fazu bronzanog doba, baš onog složenog perioda koji bi trebalo da posluži kao osnov njegovom kasnijem razvoju.
Pojedinačni nalazi, predmeti slučajno otkriveni u odronjenim profilima obale Dunava, pokazuju da je ovo područje zahvatila najpre ranobronzano doba vinkovačka grupa a zatim vatinska kultura, čije se središte nalazi istočno od Zemuna, na području južnog Banata. Ovim kulturama pripadali bi i slučajni nalazi bronzanih sekira, dleta, bodeža i ukrasnih predmeta, pretežno sa sektora Zemun-Banovci, i okoline Surčina (stari vinogradi). Jedan od najznačajnijih nalaza iz ovog perioda predstavlja grob sa pokojnikom u zgrčenom položaju koji je otkriven na Šljunkari kod Zemuna (između batajničkog puta i obale Dunava).
Na osnovu priloga u grobu, keramičkih posuda i naročito zlatne dijademe, koja se nalazila na glavi pokojnika (pokojnice), reklo Bi se da se radi o sahrani značajne ličnosti. Grob pripada vinkovačkoj kulturi ranog bronzanog doba, čiji su tragovi konstatovani na više nalazišta u Sremu. Ovom ili nešto mlaljem vremenu pripadaju i neka nalazišta sa kojih potiče keramički materijal vatinske kulture, kao što je to slučaj, na primer, sa naseljem koje je otkriveno na starom bežanijskom aerodromu, ili sa nalazištem kod Surčina.
Obe ove kulture, i vinkovačka i vatinska, pripadaju vremenu između 1900. i 1600. godine pre n.e., sa napomenom da vinkovačka pripada starijem, a vatinska mlađem periodu ranog bronzanog doba. Daleko brojniji podaci o materijalnoj i duhovnoj kulturi praistorijskog čoveka naših oblasti pripadaju srednjem bronzanom dobu. Oni potiču sa sistematskih ili zaštitnih iskopavanja, te je i njihova naučna vrednost znatno veća od one koju imaju slučajni nalazi, često bez neophodnih podataka o mestu i uslovima nalaženja. Iskopavanja nekropola ovog perioda u jugoistočnom Sremu, pružaju mogućnost potpunije rekonstrukcije materijalne i duhovne kulture nosilaca kultura srednjeg bronzanog doba.
Dve najpoznatije nekropole sa ovog područja su Surčin i Belegiš, a najznačajnije naselje je „Ekonomija Sava” kod Jakova. Zahvaljujulli obimnim istraživanjima; od kojih su iskopavanja kod Surčina bila amaterska, a kod Belegiša i Jakova sistematskog karaktera, sakupljen je značajan fond arheološke građe, na osnovu kojeg je u potpunosti proučena kultura ovog perioda, koja je — po najbolje i najpotpunije istraženom nalazištu i dobila ime: belegiš kultura. Na osnovu velikog broja grobova iz Belegiša i Surčina, a u manjoj meri i sa nalazišta kod „Vetseruma” na periferiji Zemuna, utvrđeno je da ova kultura dugo traje u našim oblastima, i da se ona razvijala tokom srednjeg i poznog bronzanog doba.
Pokojnici se, kakav je bio običaj u to vreme u mnogim kulturama srednje Evrope, spaljuju i sahranjuju u urnama. Surčin i Belegiš predstavljaju tipične nekropole ove vrste, sa velikim brojem grobova i dugim vremenskim trajanjem. Na osnovu tipologije urni, njihovih stilskih i drugih karakteristika, izvršena je periodizacija ove kulture na stariju i mlađu, od kojih prvoj, starijoj fazi pripadaju urne ukrašene urezanom linijom ili ornamentom u obliku utisnutih kanapa (Schnur-ceramika), a mlađoj urne ukrašavane uglačanim ornamentom, plitkim i dubljim kanelurama. Njihovo hronološko diferenciranje izvršeno je na osnovu materijala iz naslja i bronzanih predmeta koji se u njima javljaju.
Nalazište kod Jakova („Ekonomija Sava”) pripada mlađem periodu belegiš grupe, a prema brojnim metalnim predmetima i jednoj ostavi (depou) stavlja se u kraj bronzanog doba. Vreme mlađe faze belegiš grupe obeležava i pojava velikog broja ostava metalnih predmeta. Sa područja Srema je poznato više od dvadeset ostava, a iz okoline Zemuna su to ostave iz Progara, Jakova i Bežanije. Njihov sadržaj čine najčešlle alatke (srpovi, dleta, sekire, noževi), a zatim ukrasni predmeti — igle, kopče, narukvice, fibule ili ukrasni ansambl, pektoral iz Jakova. Srećna okolnost je da je na nalazištu „Ekonomija Sava” kod Jakova jedna ovakva ostava nađena u okviru naselja koje pripada mlađoj fazi belegiš kulture, što i utvrđuje kulturnu pripadnost ovih specifičnih nalaza, kojima Srem obiluje.
U nauci je odomaćeno mišljenje da sve ove ostave potiču iz vremena snažnih kulturnih i etničkih kolebanja koja su krajem bronzanog doba zahvatila i naše oblasti, unoselli nemir, nesigurnost egzistencije, te je zakopavanje dragocenosti u zemlju pred nadiranjem novih plemena bilo uobičajena pojava. Bronzano doba u jugoistočnom Sremu traje od pojave prvih čistih bronzanodo5nih kultura početkom II milenija do prodora nosilaca novog stila, trakokimerijske i bosutske kulture, koje su sa sobom u naše krajeve donele kao novo saznanje metalurgiju gvožđa. Ovo bi, prema uglavnom prihvaćenim mišljenjima, bilo vreme oko 850. godine pre n.e.
KULTURE I NARODI STARIJEG GVOZDENOG DOBA
Starije gvozdeno doba u Podunavlju, posebno u jugoistočnom Sremu, traje relativno kratko. Ako prihvatimo sredinu IX veka kao početak starijeg gvozdenog doba, a početak III veka kao vreme formiranja zajednice Skordiska na ovom istom tlu, onda bi starije gvozdeno doba trajalo oko 600 godina.
Za proučavanje praistorijske prošlosti Zemuna i njegove okoline ovaj period je veoma značajan, jer obeležava vreme stabilizacije plemena u Podunavlju, onako kako ih kasnije nalazimo u pisanim antičkim izvorima. U materijalnoj kulturi najranije svedočanstvo o ovim kretanjima nalazimo u tzv. trakokimerijskom materijalu, koji je vrlo čest u našem Podunavlju. Iako se radi o pretežno slučajnim nalazima, materijal je tipološki sasvim čist pa o njegovom kulturnom atribuiranju nema dileme.
To su, pre svega, nalazi konjaničkih rekvizita I ukrasni predmeti sa terena iz neposredne blizine „Ekonomije 13. maj”, Beljarica, Starih i Novih Banovaca i drugih nalazišta, uglavnom na obali Dunava. Ovaj predskitski „konjanički narod”, vrlo dinamičan i mobilan, protutnjao je za kratko vreme južnim delovima Panonske nizije. On je učinio da se izvrši nova konstelacija plemena i kultura u ovim oblastima. Kao najranije etničke formacije u Sremu pominju se Amantini i Breuci. Ostaci materijalne kulture ovog perioda otkriveni su na više nalazišta na području Zemuna (Gardošu, na sektoru Zemun-Banovci, u Surčinu i dr.).
Veća arheološka istraživanja obavljena su jedino na nalazištu kod Šljunkare, izmelju batajničkog puta i obale Dunava. Dala su dovoljno podataka da se rekonstruiše izgled jednog ovakvog naselja,. objekata za stanovanje i njegovog inventara. Naselje je bilo jednoslojno i širilo se u horizontalnoj projekcij i, tako da je zahvatalo više hektara visoke lesne terase Dunava. Stanovalo se u zemunicama ili poluzemunicama a ponekad i u nadzemnim objektima. U njima, i u jamama, nalaženo je obilje keramičkog materijala, a povremeno i metalnih predmeta, koji omogućuju da se odredi kulturna i vremenska pripadnost naselja.
Uglavnom se radi o ranoj fazi starijeg gvozdenog doba i o jednoj specifičnoj kulturi, koja nosi naziv bosutska, prema poznatom nalazištu Gradini, na Bosutu kod Šida. Zahvaljujuhi obimnim sistematskim i zaštitnim istraživanjima prikupljeno je dosta materijala, rekonstruisano je više desetina posuda, od kojih se naročito izdvajaju one velike i masivne, ukrašavane plastičnim trakama ili urezanim linijama (girland motivi), od koj ih su neke služile kao pitosi-ostave za zrnastu hranu. Sa ovog prostora potiču i neki bronzani predmeti, među kojima se po svojoj izuzetnosti izdvaja ukrasni predmet sa konjske opreme sa lepo izrađenim stilizovanim barskim pticama kao privescima na jednoj alci. Ovaj nalaz pripada tzv. „trakokimerijskom” inventaru, koji se sredinom IX veka pre n.e. pojavljuje u Karpatskom basenu, Podunavlju i centralnom Balkanu. Za praćenje kontinuiranog razvoja praistorijskih i protoistorijskih kultura na području istočnog Srema od značaja su i istraživanja u Starom Slankamenu (1955 -1957. i 1965. godine).
Na položaju „Gradina” formiralo se najstarije naselje koje pripada bronzanom dobu (vatinska kultura), a kasnije se na istom mestu razvija naselje starijeg gvozdenog doba (bosutska kultura). Po svemu sudeći, ova naselja nisu bila utvrđena ljudskom rukom, jer su konfiguracija terena i sam njihov položaj na najvišoj terasi lesnog Spera bili dovoljni za njihovu bezbednost. Kako u bronzanom dobu, tako i u starijem gvozdenom, plato „Gradine” je bio intenzivno naseljen. Bronzanom dobu pripada stambeni horizont višećeličnih zemunica s primitivnim ognjištima i zemljanim bancima duž zidova, u kojima je nađeno obilje celih i frarmentovanih keramičkih posuda.
U starijem gvozdenom dobu način stanovanja je promenjen, sad se javljaju nadzemne kuće pravougle osnove, s drvenim stubovima koji su nosili zidni omotač i krov od pletare ili trske. Keramički materijal iz ovih kuća pripada bosutskoj kulturnoj grupi, a ova autohtona, predkeltska keramika zadržala se u našim krajevima dosta dugo, uprkos snažnim etničkim i kulturnim promenama koje su zahvatile ove prostore. Ovaj kontinuirani razvoj prividno je prekinut prodorom Kelta u Podunavlje i osnivanjem plemenske zajednice Skordiska. Autohtono stanovništvo, koje antički izvori nazivaju Panoni (Pannonii), potisnuto je a jednim delom I asimilirano od došljaka, a njegova materijalna kultura ustupila je mesto specifičnoj keltsko- latenskoj.
Međutim, autohtono stanovništvo nadživelo je ovu dominaciju pa se nekoliko vekova kasnije u rimskim izvorima pominju Amantini, Andizeti i dalje ka zapadu Breuci.
– Dr Nikola Tasić –
