Posle gotovo četiri godine okupacije, neprijatelj je ostavio Zemun razoren i opljačkan pa se prvi Gradski Narodnooslobodilački odbor, kao organ vlasti, našao pred vrlo teškim i odgovornim zadacima.
Prva i glavna briga ovog tela koje je izabrano pre potpunog oslobođenja naše zemlje – dok su se ratne operacije na sremskom frontu odvijale u neposrednoj blizini – bila je briga oko zbrinjavanja, snabdevanja i smeštaja vojske i ranjenika, mobilizacije vozila za potrebe fronta i pozadine, mobilizacija ljudstva, obezbeđenje ishrane i ogreva stanovništvu, rasčišćavanje ruševina i osposobljavanje ulica za saobraćaj, rasčišćavanje aerodroma, osposobljavanje i otvaranje zdravstvenih ustanova i škola.
Što pre je, dakle, trebalo normalizovati život u oslobođenom gradu. Sve ove zadatke prvi Narodnooslobodilački odbor uspešno je rešavao zahvaljujući tesnoj povezanosti rukovodstva i rodoljubivih masa iz vremena NOB, i aktiviranjem ostalih građana da izvršavaju postavljene zadatke. Prema tadašnjem popisu, Zemun je imao 9.207 domaćinstava i 31.659 stanovnika (15.496 muškaraca i 16.163 žena). U originalnom dokumentu o popisu stanovništva zabeležen je sledeći nacionalni sastav Zemunaca: „Srba 12.167, Hrvata 8.982, Slovenaca 1.640, Nemaca 1.861, Rusa 992, Mađara 865, Jevreja 94, Makedonaca 350, Slovaka 395, Čeha 125, Bosanaca 262, Cigana 53, Crnogoraca 139, Rumuna 35, Poljaka 33, Italijana 10, Francuza 7, Dalmatinaca 6, Turaka 3, Grka 3, Belgijanaca 3, iskazali se za Jugoslovene 1.638, nisu označili narodnost Popis po veroispovesti izgledao je ovako: „pravoslavnih 14.678, rimokatolika 14.085, evangelista 1.658, mojsijevaca 653, muslimana 235, starokatolika 231, reformatora 69, grkokatolika 29, nisu označili kojoj veri pripadaju 20″. U toku 1945. godine Gradski
narodnooslobodilački odbor održao je 31. sednicu. Raspravljani su tekući problemi trgovine i industrije, prosvete, obnove preduzeća, poljoprivrede, narodnog zdravlja, unutrašnjih poslova, socijalnog staranja. Razmatrana su i vojna pitanja. Tako je na sednici od 15. maja 1945, pod tačkom „uređenje privrednih cena”, doneta odluka da se mlečni proizvodi prodaju po sledećim cenama: mleko po pet dinara litar, obrani kravlji sir 10 dinara kilogram, punomasni kravlji sir 24, puter 50, kajmak 20, kiselo kravlje mleko 10 po litru i kiselo ovčje mleko 16 dinara litar. Cene mesa su bile sledeće: jagnjeće 20 dinara kilogram, svinjsko 28, teleće 30, goveđe 20, ovčje 18, presna slanina 30, suva slanina 34, suvo meso 32, i suva salama 34 dinara kilogram.
IZBOR GRADSKOG NARODNOOSLOBODILAČKOG ODBORA 1945. GODINE
Pripreme za izbor Gradskog narodnooslobodilačkog odbora izvršene su u toku juna 1945. godine posredstvom osnovnih organizacija Narodnog fronta Zemuna, osnovnih organizacija Komunističke partije Jugoslavije, sindikalnih podružnica, omladinskih organizacija i Antifašističkog fronta žena. Izbori su održani 8. jula 1945. godine. To su bili prvi izbori za narodne odbore. Glasanje je bilo tajno i u Gradski narodni odbor izabrano je 46 članova. Prva plenarna sednica Gradskog narodnog odbora održana je 14. jula 1945. godine. Na sednici je izabran Izvršni odbor od 14 članova i to: Dimitrije Anokić, predsednik, trgovac, Srbin; Ilija Bešenski, potpredsednik, obućar, Hrvat; Luka Atanacković, potpredsednik, zemljoradnik, Srbin; Dušan Vujčić, sekretar, pravnik, Srbin; Matija Vohalski, činovnik, Hrvat, poverenik za unutrašnje poslove; Živka Bajić, profesor, Hrvat, poverenik odeljenja za prosvetu; Stojan Svilarić, zemljoradnik, Srbin, poverenik odeljenja za poljoprivredu; Slavka Cvetković, student, Srbin, poverenik odeljenja za finansije; dr Ivan Baboselac, lekar, Hrvat, poverenik odeljenja za narodno zdravlje; Dragica Adžić, činovnik, Srpkinja, poverenik odeljenja za socijalnu politiku; Franjo Zdunić, železničar, Hrvat, poverenik za građevinu i tehniku; Petar Šikić, hemijski farbar, Hrvat, poverenik za industriju i zanatstvo; Stevan Galogaža, farbar, Srbin, poverenik odeljenja za trgovinu i snadbevanje; Krsta Krstić, elektromehaničar Makedonac, referent sekcije.
Jedan od glavnih zadataka Gradskog narodnog odbora Zemuna bio je, između ostalih, utvrđivanje ratnih dobitnika. Tako je 24. septembra 1945. godine Izvršni odbor Gradskog narodnog odbora Zemuna stavio na dnevni red: dosadašnji rad na utvrđivanju ratnih dobitnika. (To su bile osobe koje su pod okupacijom trgovinom i drugim delatnostima stekli bogatstvo koristeći dobre odnose sa neprijateljem.) Posebna komisija je utvrdila da je u Zemunu bilo 890 ratnih dobitnika, saradnika okupatora, kojima je kasnije javno suđeno. Provizorno obnovljena industrija od polovine 1945. godine orijetisala se na proizvodnju za mirovne potrebe, ali su perast obima industrijske proizvodnje otežale mnoge objektivne okolnosti. Osim opšte nerazvijenosti industrije u gradu, razorenosti fabrika i zaostalosti poljoprivrede, na to je uticala i nestašica sirovina, stručnjaka i transportnih sredstava. Mnoga preduzeća bila su prinuđena da rade smanjenim kapacitetom. Sredinom 1945. godine u sva državna i privatna preduzeća, ustanove i organizacije uvedeni su radnički poverenici — kao posredna i savetodavna forma učešća radnika u upravljanju.
Ogromna većina građana bila je politički organizovana u okviru Narodnog fronta, Ujedinjenog saveza antifašističke omladine Jugoslavije, Antifašističkog fronta žena, ujedinjenih sindikata, a Komunistička partija, na čelu tih organizacija, imala je odlučujući uticaj na rad državnih organa. Organi Narodnooslobodilačkog odbora su bili demokratizovani organi vlasti radničke klase, odnosno radnih ljudi. Sud je demokratizovan uvođenjem sudija porotnika. Iz redova građana biran je narodni tužilac kao pomoćnik javnog tužioca. Građani su učestvovali u političkom i društvenom životu. Birani su u Narodni odbor, ulazili u savete i komisije narodnih odbora, učestvovali u radu zborova birača, uključivali se u rad masovnih organizacija. Birani su u komisije za borbu protiv špekulacija i oduzimanje ratne dobiti. Jednom rečju, građani su masovno učestvovali u obnovi i izgradnji Zemuna. U prvim posleratnim godinama Gradski komitet KPJ u Zemunu nastavlja sa praksom iz vremena narodnooslobodilacke borbe, tj. ima rukovodeću ulogu u političkom i privrednom životu.
Uglavnom je određivao strategiju daljeg razvitka grada Zemuna, otvarao perspektive i davao ideološko-političke ocene akcija i mera koje su se sprovodile u gradu. Osnovu partijske organizacije činile su ćelije u preduzećima, ustanovama, u rejonima grada, ulicama i vojnim jedinicama. Gradski NO, osim rešavanja važnih pitanja u obnovi i izgradnji, stvaranja opštenarodne imovine, pokretanja privrednog života i jačanja ekonomske osnovice narodne vlasti u Zemunu, izražavajući želje građana Zemuna, predložio je administrativno pripajanje Zemuna Beogradu. Sa sednice održane 15. oktobra 1945. godine Gradski Narodni odbor je uputio pismo Predsedništvu Narodne Skupštine AP Vojvodine u kome je izvestio da je Odbor odlučio da predloži da se Zemun — do tada u sastavu APV — administrativno prisjedini Beogradu, pošto na to upućuju privredni, kulturni i saobraćajni interesi oba grada. Predsedništvo Narodne skupštine Autonomne pokrajine Vojvodine zamoljeno je da izdejstvuje da se ovaj predlog usvoji i ozakoni na dan godišnjice oslobođenja Beograda — 20. oktobra 1945. godine. Dana 19. oktobra 1945. godine Narodna Skupština Narodne Republike Srbije donela je Zakon o pripajanju grada Zemuna području grada Beograda. Ovo pripajanje je obnarodovano na svečanoj sednici Narodnog odbora grada Beograda, koja je održana 20. oktobra 1945. godine, povodom prve godišnjice oslobođenja glavnog grada. Ova odluka je definitivno odredila pravac daljeg razvoja i izgradnje Zemuna kao sastavnog dela našeg glavnog grada.
Na sednici Izvršnog odbora Gradskog narodnog odbora Zemuna 18. oktobra 1945. godine izabrana su četiri predstavnika iz Zemuna za Gradski narodni odbor Beograda, i to: Dušan Vujčić, Milenko Jovanović, Petar Šikić i Mita Radosavljević. Posle Trećeg zasedanja Antifašističkog veća Narodnog oslobođenja Jugoslavije, koje je održano 10. avgusta 1945. godine i koje je pretvoreno u Privremenu Narodnu skupštinu, doneto je više zakona koji su rešavali akutna socijalno-ekonomska pitanja i učvršćivali novi poredak. Doneti su propisi o agrarnoj reformi i kolonizaciji, o sudovima, državljanstvu, krivičnim delima protiv naroda i države. Svi ti zakoni doprineli su učvršćivanju nove narodne vlasti i pripremi za izbor Ustavotvorne skupštine Jugoslavije. Kampanja za izbor Ustavotvorne skupštine počela je u Zemunu u jesen 1945. godine. Izbori su održani 11. novembra 1945. godine. To je najznačajniji događaj u prvim posleratnim godinama Zemuna.
Za Saveznu i Skupštinu naroda bilo je u glavni birački spisak upisano 26.487 birača. Glasalo je 20.929 građana, 2.176 je bilo odsutnih, a 3.382 nije izašlo na glasanje. Za Narodni front, odnosno kandidate za Saveznu skupštinu — Kostu Nađa glasalo je 13.855 građana, Pavla Tišmu 3.018, a za Dušana Pribičevića 2.247 birača. Ukupno je za Narodni front, odnosno kandidate za Saveznu skupštinu glasalo 91,3 odsto birača, dok je bez lista glasalo samo 1.817 ili 8,7 odsto upisanih birača. Za Skupštinu naroda, na čijoj listi je biio kandidat Narodnog fronta inž. Nikola Petrović, glasalo je 18.655, odnosno 89,1 odsto birača, dok je za kutije bez lista dalo svoj glas 2.243 ili 10,30 odsto građana upisanih u birački spisak. Rezultati ovih izbora najbolje pokazuju opredeljenjenost i raspoloženje Zemunaca prema novoj socijalističkoj vlasti. Na masovnim blokovskim, rejonskim konferencijama građani su detaljno upoznati sa ishodom izbora u gradu Zemunu, kao i u celoj zemlji.
Referenti su iznosili ocene o političkoj pobedi Narodnog fronta, kao i međunarodnom značaju uspostavljanja novog poretka. Ocenjeno je takođe da na suštinu pobede Narodnog fronta treba ukazati i građanima koji nisu izišli na izbore, ili nisu glasali za kandidate Narodnog fronta. Isticano je da oni, uglavnom, nisu neprijatelji fronta i da ih treba podsticati da učestvuju u izgradnji svoje otačbine. Izneto je da je većina biračkih odbora svoju dužnost shvatila pravilno. Izbori su obavljeni u demokratskoj atmosferi, svuda je sačuvana tajnost izbora i objektivnost. Svuda je održan potpun red i dostojanstvo. Gradski narodni odbor Zemuna, osim ostalih svakodnevnih zadataka, u 1945. godini angažovao se i na sređivanju podataka za agrarnu komisiju i formiranje zemljišnog fonda. Prema izveštaju od 12. 9. 1946. godine, zemljišni fond je imao 3.576 katastarskih jutara. Oko šesto porodica kolonista dobilo je 1.215 jutara iz ovog zemljišnog fonda. Državnim ekonomijama i preduzećima pripalo je 1.011 jutara, a 1.350 jutara je te godine ostalo u zemljišnom fondu — nepodeljeno.
To su biili posedi Nemaca koji su se odselili u Nemačku. Isto tako, stvoren je fond napuštenih zgrada u Zemunu — u naselju zvanom „Franctal”, gde su živeli Nemci, od ukupno 902 zgrade i dva građevinska placa. Štab Garde Jugoslovenske narodne armije zahtevao je od Komisije za agrarnu reformu i kolonizaciju pri vladi FNRJ, pod br. 9202 od 22. oktobra 1945. godine, da bivše nemačko naselje u Zemunu „Franctal” odredi za kolonizaciju porodica boraca koji su se u Gardi Narodne armije Jugoslavije istakli svojom požrtvovanošću i radom. Tako je kolonizacija u Zemunu počela još 1945. godine i trajala sve do kraja 1947. godine. Najpre su izdata rešenja, oktobra i novembra 1945. godine, za 501 porodicu iz Hrvatske. U 1946. godini izdato je rešenje za kolonizaciju 190 porodica iz Bosne i Hercegovine, a na osnovu dva rešenja iz oktobra i novembra 1947. godine iz Srbije je kolonizirano 45 porodica. Takođe u novembru 1947. godine izdato je rešenje za kolonizaciju u Zemun 100 porodica iz Crne Gore. Ukupno je, prema ovim rešenjima, u Zemun trebalo da se dosele 862 porodice. Gradski narodni front Zemuna na svojoj sednici od 14. novembra 1945. godine odlučio je da organizuje akciju pomoći kolonistima u obnavljanju i opravci kuća, nameštaja i obrađivanju bašta.
U ovoj frontovskoj akciji učestvovali su radnici Zemuna raznih struka. Gradski narodni front organizovao je i zdravstvenu zaštitu kolonista. Izvršen je lekarski pregled bolesne dece i roditelja i preduzete su mere za njihovo lečenje. Ova akcija je sa uspehom završena 18. novembra 1945. godine. Na sednici skupštine Gradskog narodnog odbora Zemuna, održang 20. decembra 1945. godine, Duško Vujčić povukao se sa dužnosti zbog bolesti i predložio za sekretara Gradskog narodnog odbora Stojana Svilarića. Skupština je prihvatila ovaj predlog.
U toku 1946. godine Izvršni narodni odbor za grad Zemun održao je 58 sednica i rešavao tekuća pitanja u gradu. Iako su dnevni redovi bili predugi, na svakoj sednici čitan je zapisnik sa prethodne sednice i na taj način kontrolisano ostvarivanje postavljenih zadataka i odluka Izvršnog odbora Narodnog odbora grada Zemuna. Izveštavanje o pitanjima koja su bila na dnevnom redu bilo je u nadležnosti pojedinih odseka. Svaki poverenik je odgovarao iz određene oblasti: finansija, prosvgte, trgovine, industrije, obnove, poljoprivrede, socijalnog staranja, narodnog zdravlja, vojnog odseka i unutrašnjih poslova. Tokom 1946. godine jedan od glavnih zadataka Narodnog odbora grada Zemuna bila je nacionalizacija preduzeća u Zemunu.
Ovom nacionalizacijom stvorena su preduzeća tri kategorije: saveznog, republičkog i lokalnog značaja. Preduzeća saveznog značaja postala su: Ikarus, Teleoptik, Zmaj, Električna centrala i Valjaonica, zatim hemijska preduzeća — Galenika, Vetserum 1, Vetserum 2 i Jugovulkan, kao i prehrambena preduzeća — Semenski centar i Navip. Pepubličkog značaja postala su preduzeća trgovine i snabdevanja: Mlin „Partizan” i mlin „Vojvodina` ; preduzeće metalne industrije: „Fortuna` ; preduzeća tekstilne industrije: „Stela”, „Julija Holbus”, „Dunav”, tkaonica svilenih tkanina, „Jadran”, I državno tekstilno preduzeće, „Tekstil” — M. Stojadinovića, Narodna trikotaža, „Tiza” — tkačnica plastika i roskara, Jugoslovenska tekstilna industrija, „Jela” — trikotaža, „Sava” — trikotaža, „Tekstilna”, „Dingarac”, „Vunapred” — preduzeće vune, „Faber i komp.”, „Danubious”, „Plaros”, „Tokin”, „Svet. Mitić” — fabrika pliša i krimera”, „Drina” — fabrika vate, zadruga SOJ; preduzeća prehrambene industrije: fabrika špiritusa, fabrika čokolade i bombona; preduzeće industrije građevinskog materijala: Ciglana bivši „Kiril”, Ciglana „Jenč”, „Albaster i mineralija` ; preduzelća hemijske industrije: Državna radionica ogledala, „Munk”, Industrija ugljene kiseline, bivši Filipović, „Union”, Hrvatska industrija katrana, „Hromos”, „Isenit”, „Fenos”; preduzeća državne industrije: „Reks” fabrika četaka i metli; preduzeća-fabrike kože i obuće: „Dohnalek” .
U jesen 1946. godine Narodni front grada Zemuna izvršio je, uz pomoć ostalih društveno-političkih organizacija, agitaciju za izbore za Ustavotvornu skupštinu NR Srbije. Na listi Narodnog fronta, 11. novembra 1946. godine, izabran je Stojan Svilarić i njegov zamenik Franjo Zdunić, sa 22.184 glasa. Druge liste kandidata nije bilo. Sredinom 1946. godine stvoreni su organi planiranja, od Federacije do srezova, i resorska planska odeljenja. Jačanje uloge države u privredi i drugim oblastima života neizbežno je uvećalo broj službenika u Gradskom narodnom odboru Zemuna. Narodni odbor grada Zemuna sve više je funkcionisao kao administrativno-izvršni organ viših organa državne vlasti i uprave. Personalna služba je u gradu strogo centralizovana. Partijski kadrovici bavili su se tim poslovima, istovremeno, u odgovarajućim organima Narodnog odbora i u privrednim preduzećima.
Na 17. sednici Izvršnog odbora Narodnog odbora za grad Zemun, 11. aprila 1947. godine, Stojan Svilarić razrešen je dužnosti sekretara Gradskog narodnog odbora, jer je postavljen na novu dužnost, u srez zemunski, a na traženje Glavnog narodnog odbora Vojvodine. Za novog sekretara izabrana je Slavka Cvetković.
PRVE GODINE PRVOG PETOGODIŠNJEG PLANA
Posle izbora za novi Narodni odbor grada Zemuna, na 43. sednici, 22. maja 1947. godine, izvršeno je konstituisanje Izvršnog odbora Narodnog odbora grada Zemuna: za predsednika je izabran Milenko Jovanović, za potpredsednika Božidar Tomić, a za sekretara Slavka Cvetković. Jedan od glavnih zadataka Narodnog odbora u 1947. godini bio je intenziviranje proizvodnje u preduzećima.
Prema podacima iz izveštaja koji su razmatrani na sednicama Narodnog odbora ostvarenje plana proizvodnje je bilo sledeće: Od preduzeća metalne industrije plan nisu ispunili „Zmaj” (61 %) i „Partizan” (79,7%), a „Ikarus” (125%), „Teleoptik” (150%), Valjaonica (106,9%) i Električna centrala (107,5%) prebacili su svoje planove. U tekstilnoj industriji nisu ispunila godišnji plan za 1947. godinu preduzeća: „Stevan Dukić” (79%), „Duga” (81%) i „Sutjeska” (97,6), dok su „Ivan (100%), „Koruška” (110) i „Istra” (108%) ispunili svoje planove. U hemijskoj industriji samo „Galenika” nije ispunila godišnji plan (72,2%), a planove su ispunili i prebacili „Vetserum” (152%), „Jugolek” (132%), „Munk” (111 %), „Inkogas” (104%) i „Plastika” (135%). U kožarskoj industriji nije ispunila plan „Kristina Kovačević” (86%), a plan su ispunili: „Kozara” (100%) i „9. maj” (135%).
U prehrambenoj industriji nije ispunilo plan preduzeće Semenski centar, a ispunila su i prebacila plan preduzeća „Navip” (130%) i „Nada Štark” (114%). Postignutim rezultatima na izvršenju planova proizvodnje po preduzećima u Zemunu u 1947. godini doprinele su mnogo partijske, skojevske i sindikalne organizaiije. U preduzećima saveznog značaja u Zemunu bilo je zaposleno 1.992 radnika. Od toga broja 128 je bilo članova KPJ, 44 kandidata za članove KPJ i 159 članova SKOJ-a. U preduzećima republičkog značaja bio je zaposlen 2.691 radnika među njima je bilo 166 članova i 72 kandidata KPJ, i 170 članova SKOJ-a. U 12 manjih preduzeća u Zemunu nisu postojale partijske organizacije (u njima je bilo zaposleno 535 radnika), a 16 članova i 16 kandidata KPJ bili su povezani u drugim partijskim organizacijama. Isto tako, 29 članova SKOJ-a bilo je povezano u uličnim organizacijama.
Članovi i kandidati KPJ, na svojim radnim mestima u preduzećima služili su ostalim radnicima za primer odnosom prema planovima proizvodnje, radnoj disciplini i čuvanju narodne imovine. Takođe, članovi SKOJ-a bili su najprimerniji među ostalim omladincima u zalaganju na poslu, po požrtvovanju u drugarstvu. Na teritoriji Zemuna, po preduzećima i ustanovama, postojale su 472 sindikalne podružnice, koje su na svojim sastancima raspravljale o raznim važnim pitanjima, a najviše su se bavile sagledavanjem rada svakog člana sindikata na radnom mestu. Sindikalna rukovodstva isticala su pojedine radnike i odeljenja koja su ostvarivala plan proizvodnje i imala uštede materijala u procesu proizvodnje. U 1948. godini jedan od glavnih zadataka Narodnog odbora grada Zemuna, sa društveno-političkim organizacijama, bio je izvršenje druge godine petogodišnjeg plana.
Tako je, u trećem kvartalu, od 44 preduzeća proizvodni plan prebacilo 15 preduzeća („Valjaonica”, „Istra”, „Koruška”, „9. maj”, ,,Kristina Kovačević”, „Semenski centar”, „Partizan”, Ciglana, „Dunav”, limarsko preduzeće „Franjo Krč”, obućarska radionica, Društvena ishrana, ugostitelji, kolonijal i Preduzeće za mleko). Na granici ispunjenja plana bilo je šest preduzeća („Avala”, „Kozara”, „Sremski odred”, „Duga”, „Sava Mihić” i„Izgradnja”). Plan proizvodnje za treće tromesečje 1948. godine nije ispunilo 23 preduzeća („Zmaj”, „Galenika”, Zavodi „A. Ranković”, „Ivan Milutinović”, „Sutjeska”, „Stevan Dukić”, „Slavija”, „Navip”, „Biser”, Kovačko preduzeće, „Novi dom”, „Branko Plećaš”, „Srem”, Preduzeće za meso i masnoću i„Novi grad”). Da bi se povećala produktivnost i izvršio petogodišnji plan, u drugoj polovini 1948. godine počinju da se uvode brigadni sistemi.
Prvi brigadni sistem u Zemunu uvodi preduzeće „Avala”, 15. jula 1948. godine. Ovaj sistem u narednim godinama mnogo je doprineo povećanju proizvodnje i ostvarenju planova. U 1948. godini u Gradskom narodnom odboru vršene su kadrovske promene. Tako je na 60. sednici Izvršnog odbora Božidar Tomić postao prvi, a Dimitrije Radovanović drugi sekretar Narodnog odbora, dok je Slavka Cvetković— dotadašnji sekretar — otišla na novu dužnost. Te godine u Gradski Narodni front Zemuna bilo je učlanjeno 17.794 članova i on je preko svojih aktiva direktno učestvovao u svim političkim i drugim akcijama građana Zemuna. Postojali su sledeći aktivi: ideološko-vaspitni, za agitaciju i štampu, za privredu, za komunalne poslove, za plan i evidenciju, za socijalno-zdravstvena pitanja, za narodnu inspekciju, za štab dobrovoljnih radnih brigada. Gradski narodni front naročito je dobro sarađivao sa narodnom omladinom u organizovanju dobrovoljnih radnih akcija.
U to vreme u Zemunu je bilo organizovane omladine u preduzećima (3.176 omladinaca), u srednjim i stručnim školama (775), u školama učenika u privredi (934) i u seljačkim radnim zadrugama (40). Ukupno je Narodna omladina u Zemunu imala 4.925 članova. U 1948. godini članovi Narodnog fronta i Narodne omladine Zemuna dali su na objektima saveznog i republičkog značaja 519.208 radnih časova u vrenosti 6.317.152 dinara. Jedan od glavnih zadataka Narodnog fronta Zemuna u 1948. godini, u zajednici sa prosvetnim radnicima, bila je akcija opismenjavanja građana Zemuna. Tako je na teritoriji grada obuhvaćeno ovom akcijom 295 nepismenih. Gradski narodni front, uz pomoć ostalih društveno-političkih organizacija i organa Gradskog narodnog odbora Zemuna, organizovao je 1948. godine 51 kulturno-prosvetnu priredbu, kojima je prisustvovalo 10.963 građana Zemuna.
Organizovana su i četiri umetnička koncerta, uz prisustvo 2.500 građana. U 1949. godini Izvršni odbor Gradskog narodnog odbora održao je 42 sednice, na kojima su dominirala pitanja iz privrede. Brigadni sistem značajno doprinosi izvršenju plana. Tako je u preduzećima saveznog znacaja izvršen plan 102% po obimu, 105,7% po vrednosti i 79,6% po asortimanu. Slični rezultati ostvareni su i u preduzećima republičkog značaja, dok je u lokalnim preduzećima Zemuna po obimu proizvodnja podbacila (82,2%), a po vrednosti je ostvarena iznad plana (126,19%), kao i po asortimanu (115,25%). U prvim godinama posleratnog perioda privrednim preduzećima je nedostajalo stručnih radnika kvalifikovanih struka, pa je Gradski narodni odbor, uz pomoć sindikata i drugih društveno političkih organizacija, u 1949. godini školovanju posvetio posebnu pažnju. Tako je u školama učenika u privredi bilo 1.203 učenika (za metalsku, kožarsku, tekstilnu, građevinsku, grafičku, prehrambenu, hemijsku, ugostiteljsku, uslužnu i trgovinsku). Osim obrazovanja u školama učenika u privredi, organizovani su kursevi po,preduzećima za osposobljavanje radnika za proizvodnju. Tako je u 1949. godini bilo organizovano sedam kurseva raznih struka za oko 530 radnika. Da bi se što bolje ostvario prvi petogodišnji plan izgradnje, u preduzećima je organizovan udarnički rad. Proizvodnja je podsticana udarništvom već 1946. godine, pa je te godine proglašeno 198 udarnika. Međutim, u prvoj godini ostvarivanja petogodišnjeg plana razvoja (1947) u Zemunu je proglašeno 930 udarnika.
NJihov broj se iz godine u godinu povećavao. Udarnici su svojim primerom pokazivali drugima kako treba raditi da bi se prebacivali proizvodni planovi. Jedan od glavnih zadataka Gradskog narodnog odbora Zemuna bio je povećanje poljoprivredne proizvodnje u tri seljačke radne zadruge u Zemunu, koje su formirane 1948. godine. To su bile: seljačka radna zadruga „Sutjeska” formirana od kolonista; seljačka radna zadruga „Anđa Ranković”, koju su sačinjavali zemljoradnici- starosedeoci u Gornjoj Varoši i seljačka radna zadruga „Budućnost” formirana od starosedelaca, poljoprivrednika u Bežaniji. Seljačke radne zadruge su 1949. godine izvršile temeljne pripreme za žetvu. U zadruzi „Sutjeska” trebalo je požnjeti 258 hektara, u zadruzi „Anđa Ranković” 150 hektara, a u zadruzi „Budućnost” 565 hektara. Na ekonomiji Narodnog odbora bilo je 18 hektara za žetvu, a na posedima privatnog sektora 148 hektara pod pšenicom. Tako je na teritoriji grada Zemuna trebalo požnjeti 1.139 hektara zasejanih pšenicom i ostalom sitnom zrnastom letinom. U ovoj godini seljačke radne zadruge organizovale su snabdevanje zemunske pijace raznim povrćem i voćem. Izvršenju proizvodnih zadataka u seljačkim radnim zadrugama mnogo su doprinele partijske organizacije.
U„Sutjesci” je bilo 55 članova i 29 kandidata KPJ, u zadruzi „A. Ranković” bilo je 25 članova i pet kandidata, a u zadruzi „Budućnost” 34 člana i 12 kandidata KPJ. U 1949. godini Izvšni odbor Narodnog odbora grada Zemuna održao je četiri sednice, a 7. januara 1949. godine za predsednika Gradskog odbora izabran je Božidar Tomić, za potpredsednika Ivka (Milka) Bobinac, a za sekretara Slavka Cvetković.
UVOĐENJE RADNIČKOG SAMOUPRAVLJANJA 1950-1952
I pored krupnih promena u društveno- ekonomskom razvoju Zemuna prvih posleratnih godina, zadržane su mnoge karakteristike starih društvenih odnosa. Državna svojina u ekonomskom pogledu nosi suštinske ostatke klasične svojine, pa su tako u mnogo cemu zadržane odlike najamnog položaja radnika. Proklamovano je, međutim, da socijalistička svojina mora imati opšte narodni, društveni karakter i da njgme upravljaju neposredni proizvođači. Krajem 1949. i početkom 1950. godine radnički saveti su formirani u 215 jugoslovenskih preduzeća. U Zemunu su 1950. godine formirani radnički saveti u 36 preduzeća. Narodna skupština Federativne Narodne Republike Jugoslavije ozakonila je radničko samoupravanje na sednici od 26. juna 1950. godine, donoseći Osnovni zakon o upravljanju državnim preduzećima i višim privrednim udruženjima od strane radnih kolektiva.
Prvi radnički savet u Zemunu izabran je u „Zmaju”, 3. januara 1950. godine, a drugi u„Galenici”, 26. januara iste godine. Do kraja godine izabrani su radnički saveti i upravni odbori u još 34 preduzeća. Izbori za Gradski narodni odbor Zemuna održani su 28. maja 1950. godine. U biračke spiskove bilo je upisano 27.760, a sa potvrdom je glasalo 2.046 birača. Od ukupnog broja — 29.806 birača na izbore je izišlo 24.320, odnosno 89,94 odsto birača. Za listu Narodnog fronta za Gradski narodni odbor Zemuna glasals je 23.734, odnosno 97,59 5irača, a za kutiju bez liste samo 586, odnosno 2,41 odsto birača. Istog dana održani su i izbori za Narodni odbor grada Beograda. Za listu Narodnog fronta glasalo je 97,8 odsto, od 24.320 birača koji su izišli na izbore. Na izborima je izabrano 78 odbornika Gradskog narodnog odbora Zemuna. Na prvoj sednici, koja je održana 23. juna 1950. godine, izvršeno je konstituisanje Izvršnog odbora Gradskog narodnog odbora. Za predsednika izabran je Lazar Popov za potpredsednike Ivka (Milka) Bobinac i Milan Jovanović, za sekretara Slavka Cvetković i 17 članova odbora koji su bili poverenici raznih sektora.
U novembru 1950. godine izvršene su kadrovske promene, pa je za predsednika Narodnog odbora izabran Stojan Svilarić, a za sekretara Lazar Popov. U junu 1951. godine doneta je odluka da dužnost sekretara ne vrši izborno lice, već da se postavi službenik sa odgovarajućim kvalifikacijama, pa je za sekretara postavljen Milan Antonić, diplomirani pravnik, a Lazar Popov je otišao na novu dužnost. U periodu između izbora (28. V 1950. do 23. IX 1952.) bilo je nekoliko reorganizacija Gradskog narodnog odbora, tako da je broj članova od 19 opao na 10. Na sednicama Odbor se najviše bavio problemima prosvete, zdravlja, privrede i komunalnih delatnosti. Gradski odbor je posvetio pažnju, uključivanju sve većeg broja građana u razne aktivnosti Narodnog odbora. Najznačajnija forma ovog učestvovanja bili su zborovi birača. Birači su na zborovima zahtevali od svakog narodnog odbornika detaljnija objašnjenja o svim važnim pitanjima grada i šireg područja. Narodni odbor je sarađivao sa masovnim organizacijama, naročito sa Narodnim frontom.
U početku je bilo i takvih slučajeva da je Narodni front obavljao i pojedine tehničke poslove organa Narodnog odbora. Reorganizacijom Gradskog narodnog odbora Zemuna ukinut je Izvršni odbor i formirano je pet saveta: Savet za narodno zdravlje (sa pet odbora), Savet za komunalne poslove (sa dva odbora), Savet za privredu (sa tri odbora), Savet za prosvetu, kulturu i fiskulturu (sa pet odbora) i Savet za unutrašnje poslove. Svi ovi saveti su radili samostalno i za svoj rad odgovarili Narodnom odboru. Administrativni aparat u 1949. godini pri Narodnom odboru brojao je 302 službenika, u 1950. godini 261, a u 1951. godini 175 službenika. U 1952. godini broj zaposlenih u administraciji smanjen je na 124 službenika. Od ukupnog broja službenika u Narodnom odboru Zemuna, bilo je osam sa fakultetskom spremom, 31 sa potpunom srednjom spremom, sa nepotpunom srednjom školom 63 i 22 službenika sa osnovnom školom. Gradski-narodni odbor Zemuna, u prvom petogodišnjem planu, osim ostalih pitanja i zadataka, posegnu pažnju je posvetio društvenoj ishrani radnika i njihovom smeštaju — stambenom pitanju, a isto tako vodila se izuzetna briga o školovanju potrebnih kadrova. U Zemunu je u 1950. godini otvoreno 27 radničko-službeničkih menzi zatvorenog tipa, u kojima se hranilo 5.500 radnika-pretplatnika.
U četiri objekta društvene ishrane otvorenog tipa bilo je oko 1.300 radnika i službenika — pretplatnika. Cena ručka i večere za mesec kretala se od 1.100 do 1.360 dinara. Zato što radnici, naročito samci, nisu imali gde da stanuju, preduzeća su, uz pomoć Gradskog narodnog odbora,organizovala kolektivne radničke stanove. Tako je preduzeće „Ivan Milutinović” 1951. godine posedovalo jedan muški i dva ženska kolektivna stana, u kojima je bilo smešteno 94 radnika i 10 učenika u privredi. Ovakvih kolektivnih radničkih stanova bilo je i u nekim drugim preduzećima. U prvom petogodišem planu potrebe obrazovanja i školstva iz godine u godinu su rasle, što se najbolje vidi u budžetu Gradskog narodnog odbora koji je za ove namene u 1947. godini izdvojio 1,787.902 dinara, a 1950. godine 9,236.700 dinara. U periodu prvog petogodišnjeg plana na teritoriji Zemuna radilo je devet osnovnih škola sa ukupno 2.900 do 3.200 učenika, dve mešonite gimnazije sa oko 2.500 učenika, tri škola u privredi sa oko hiljadu učenika. Te su škole bile u nadležnosti Gradskog narodnogodbora Zemuna.
Škole su bile opterećene, pa se u nekima od njih radilo u tri smene. U zgradi gimnazije na primer, održavala se nastava Prve i Druge mešovite gimnazije, Ekonomskog tehnikuma, Škole za opšte obrazovanje radnika, a osim toga održavali su se oficirski, politički kursevi za članove Narodnog fronta i trgovački kursevi. Nastava se po odeljenjima odvijala od 8 do 22 časa, a kroz školske prostorije je dnevno prolazilo oko četiri hiljade učenika i posetilaca raznih kurseva. Na početku 1950/51. godine u školama su proradile đačke kuhinje da bi se poboljšala ishrana učenika.
RAZVOJ SAMOUPRAVLJANJA U ZEMUNU 1952-1955
Radničko samoupravljanje u prvim godinama imalo je u Zemunu objektivnih teškoća, najpre zbog zaostale materijalno-ekonomske osnove poljoprivrede i privrednih preduzeća. Životni standard građana Zemuna znatno je opao zbog mnogih odricanja, tako da nije dostigao predratni nivo. Ekonomska blokada i politički pritisci Informbiroa otežavali su napore progresivnih snaga da ubrzaju razvoj privrede i društvenih delatnosti. Napuštanje kolektivizacije poljoprivrede počelo je tek 1953. godine. Uprkos objektivnim teškoćama, radničko sa- moupravljanje u Zemunu davalo je vidne rezultate. Razvila se radna i poslovna inicijativa, smanjeni su troškovi proizvodnje, naročito rasipanje radne snage, što je već 1952. godine dovelo do početnog ubrzanja privrednog rasta. Već 1952. godine počele su dublje promene u društveno-ekonomskim odnosima u Zemunu.
Opštim zakonom o narodnim odborima od 1. aprila 1952. godine, kojim su izmenjene odgovarajuće odredbe Ustava, izvršena je reorganizacija lokalne samouprave, što je ubrzalo razvoj društvenog samoupravljanja i u Zemunu. Narodni odbor Zemuna dobio je veća prava u poslovima od neposrednog interesa grada za komunalni, socijalni i kulturni razvitak, a ojačana je materijalna osnova ovih delatnosti. Tokom avgusta i septembra 1952. godine, Gradski narodni front Zemuna, uz pomoć ostalih društveno-političkih organizacija, izvršio je agitacione i propagandne pripreme za izbor novog Gradskog narodnog odbora, koji su održani 23. septembra 1952., i u koji je izabrano 47 odbornika. Na prvoj sednici Gradskog narodnog odbora Zemuna u ovom sazivu, koja je održana 8. decemra 1952. godine, izabran je za predsednika Stojan Svilarić, a za potpredsednika Dimitrije Radovanović. Za sekretara je ponovo postavljen Milan Antonić. Na istoj sednici izabrani su predsednici i članovi pojedinih saveta i komisija Narodnog odbora.
Iako je Gradski narodni odbor raspravljao o svim aktuelnim problemima razvoja Zemuna u ovom periodu (održano 60 sednica u ovom sazivu), saveti su takođe samostalno održavali sastanke i donosili odluke. Tako je, na primer, Savet za privredu u 1953. godini održao 30 sednica i na njima raspravljao o mnogobrojnim problemima i razvoju proizvodnje. I ostali saveti nastojali su da rešavaju razna važna pitanja. Savet za komunalne poslove se angažovao na sagledavanju stambenih problema Zemuna. Stambene prilike su bile veoma loše. U Zemunu je do 1940. godine bilo 4.553 kuća na starom području opštine. U periodu rata izgrađene su 42 kuće. Ali, u toku rata 70 kuća je bombardovano i uništeno, tako da je na starom području opštine bilo ukupno 4.525 kuća.
Krajem 1955. godine — zapisano je tačno — u stambenom fondu bilo je 4.522 kuće sa 10.003 stana i u njima je stanovalo 49.432 stanovnika. Površina stambenog fonda po jednom stanovniku iznosila je: 1939. godine — 13,9 m2, 1949. godine — 11,5 m2, 1953. godine — 10,5 m2, a 1955. godine samo 9,5 m2. U pogledu gradske čistoće učinjeno je dosta u posleratnom periodu, tako da se pralo i polivalo tri puta više ulica nego pre rata. Gradsko zelenilo proširilo je svoje površine za 50 odsto u poređenju sa predratnim stanjem, a u podizanje modernog sportskog stadiona uloženo je više od 17 miliona dinara. U 1953. godini, a nešto i u 1954. izgrađeno je 10.670 metara vodovodne mreže. Na izgradnju kejskog kolektora utrošeno je u 1953. godini 78 miliona dinara, a završen je 1954. godine sa dodatnim ulaganjima od 35 miliona dinara.
U periodu od oslobođenja do 1955. godine u Zemunu je otvoreno 10 ambulanti, osnovan dečji dispanzer sa savetovalištem za mlade majke. Školska poliklinika je proširena i moderno uređena sa svim potrebnim zdravstvenim službama. Gradska bolnica je preuređena i broj postelja je sa 300 povećan na 560. Sredstva za zaštitu i pomoć nezbrinutim građanima porasla su u 1954. godini na 13 miliona dinara, dok su u prvim godinama posle oslobođenja iznosila samo dva i po miliona dinara. Broj škola u nadležnosti Gradskog narodnog odbora do 1954. godine porastao je na 24 (sa 8.633 učenika). Stoga je pred Narodni odbor postavljen problem školskog prostora. Škola Teleoptika, fiskulturne škole i Poljoprivredno-šumarski fakultet, iako su se nalazili na teritoriji Zemuna, nisu spadali u nadležnost zemunskog, već je brigu o njima vodio Gradski narodni odbor Beograda. Na Dan oslobođenja Zemuna — 22. oktobra 1954. godine — otkriven je spomenik palim borcima i građanima Zemuna u narodnooslobodilačkoj borbi Jugoslavije. Sve ovo pokazuje da je prva decenija posle oslobođenja Zemuna karakteristična po njegovom svestranom, snažnom razvoju. Posleratni polet uspešno je podstican u partijskim, frontovskim, sindikalnim i omladinskim organizacijama, pa radni ljudi i građani Zemuna kao da nisu znali za prepreke. Jednom rečju, već se oblikovao novi industrijski,radnički,trgovinski i kulturni centar.
RAZVOJ U PERIODU 1955-1957 GODINE
Narodni odbor Opštine Zemun, Srez Beograd, u novom sazivu, na svojoj prvoj sednici održanoj 29. jula 1955. godine i na osnovu 61. člana Opšteg zakona o uređenju opština i srezova (Službeni list FNRJ br. 26/55), doneo je više odluka o organizaciji Narodnog odbora Opštine Zemun i njegovih organa. Na izborima je izabrano 57 odbornika koji su položili zakletvu, a zatim je izabran Branko Pešić sa predsednika Narodnog odbora Opštine Zemun, dok je za sekretara imenovan Milan Antonić. Za potpredsednike Narodnog odbora Opštine izabran je kasnije, na 7. sednici NOO Zemun, 24. decembra 1955. Branko Vujić. Na prvoj sednici izabrane su odborničke komisije: za izbore i imenovanje, mandatno imunitetska, za privredu, za propise i organizaciona pitanja i komisija za predstavke i žalbe. Izabrani su predsednici sedam saveta i njihovi članovi.
Narodni odbor opštine Zemuna (posebnim odlukama) organizovao je u četiri odeljenja: za opšte poslove i budžet, privredu, komunalne poslove i za narodno zdravlje i socijalno staranje. Ovom reorganizacijom formirana su i četiri samostalna odseka: za prosvetu i kulturu, za persanalne, pravne i stambene poslove. Narodni odbor je formirao i posebnu komisiju za budžet, koja je radila po utvrđenim propisima viših državnih organa. Osnovane su i inspekcije u okviru odgovarajućih odeljenja: budžetska, tržišna, sanitarna, inspekcija rada i komunalna inspekcija. Narodni odbor opštine dobio je kao poseban organ i sudiju za prekršaje. U ovom periodu udvostručio se i broj saveta — od 7 na 14 (za kulturu, komunalne i stambene poslove, fizičko vaspitanje, narodno zdravlje, sacijalnu zaštitu, rad i radne odnose, opštu upravu i unutrašnje poslove, školstvo, industriju, trgovinu, ugostiteljstvo i turizam, za poljoprivredu, zanatstvo i društveni plan i finansije).
Narodni odbor Opštine Zemun u ovom periodu, uz ostale zadatke, posvetio je više pažnje poljoprivredi, prosveti i zdravstvu. Na teritoriji opštine, od 1955. do 1957. godine, zemljišni fond iznosio je 5.640 hektara. Obradive površine koristilo je pet ekonomija, tri zadruge, a tu su uračunati i posedi individualnih vlasnika. Najviše je bilo oranica — 4.327 hektara, pod voćnjacima 1.695 hektara, dok su ostalo bili vinogradi, livade, pašnjaci, šume i neplodno zemljište (704 ha). U 1955. godini planirana je proizvodnja žitarica za 303 vagona, (proizvedeno je 548 vagona). Bila je to rekordna žetva. Planirana je proizvodnja 1.102 vagona povrća, a proizvedeno je samo 313. Trebalo je da se proizvede 728 vagona krmnog bilja, a ostvarena je proizvodnja svega 439 vagona, pa je i ovde podbačen plan. Industrijskog bilja je planirano sto vagona, a proizveden je samo 41 vagon. Na teritoriji opštine Zemun stočni fond u pet ekonomija, tri zadruge i kod individualnih domaćinstava bio je sledeći: 472 grla konja, 1.225 goveda, 5.710 svinja, 520 ovaca u 22.600 živine.
Narodni odbor Opštine Zemun, na svojoj 33. sednici održanoj 23. novembra 1956. godine, razmatrajući stanje u poljoprivredi Zemuna, doneo je niz zaključaka o preduzimanju mera za unapređenje poljoprivrede. Smatralo se da zemljoradnici treba, u prvom redu, da svojim proizvodima obezbede snabdevanje građana Zemuna. Da bi se to postiglo, prema odlukama Narodnog odbora, trebalo je da se preduzmu mnogobrojne mere. Zanimljivo je da je „ostvarivanje što većeg kontakta i tešnje saradnje sa naučnim institutima” shvaćeno kao nužnost za ubrzaniji razvoj poljoprivrede. U hitne, ali i dugoročne zadatke, ubeleženo je snabdevanje poljoprivrednika sredstvima za proizvodnju i hemijskim preparatima, sređivanje tržišta poljoprivrednom proizvodnjom. Ocenjeno je da je neophodno da se otkupna preduzeća tehnički dobro opreme, naročito transportnim sredstvima, da izgrade magacinski prostor i nabave rashladne uređaje.
Poreska politika bi, takođe, morala da usmerava i podstiče proizvodnju pojedinih poljoprivrednih kultura. I kreditna politika, kao i politika investicija, prema ocenama i zaključcima NOO Zemun, trebalo je da podstiče rizvoj pojedinih grana i da stimulativno deluje na povećanje poljoprivredne proizvodnje. Konstatovano je, takođe, da postojećim načinom formiranja dokotka u poljoprivredi, pri tadašnjem odnosu cena industrijskih i poljoprivrednih proizvoda, administrativnom određivanju cena žitarica, relativno velikim zahvatanjem dohotka porezom, nije bilo moguće očekivati mobilizaciju sredstava samih proizvođača. Odbor je nedvosmisleno podržao kao jedini put razvoja — unapređenje poljoprivrede. Ali, da bi se povećalo učešće poljoprivrede u dohotku, moraju se obezbediti krediti, regresi, subvencije i dr., glasio je jedan od zaključaka. Jedino tako, ocenjeno je, može da se vrši usmeravanje razvoja poljoprivrede na teritoriji Opštine Zemun.
Narodni odbor opštine Zemun više puta je raspravljao o školstvu. Tako je u toku 1956. godine na sednici Opštinskog odbora razmatrano pitanje razvoja osnovnih srednjih stručnih i nižih stručnih škola. U to vreme na teritoriji zemunske opštine postojale su dve osnovne škole: „Ilija Birčanin” i„Milovan Glišić”. U ove dve škole radila su četiri odeljenja sa 130 učenika i četiri učitelja. Osmogodišnje škole bile su: Vladimir Nazor”, „Gavrilo Princip”, „Dušan Vukasović”, „Majka Jugovića”, „Nada Dimić”, „Oton Župančić”, „Petar Kočić”, „Svetozar Miletić” i Osmogodišnja škola za radnike. Ukupno je u ovim školama bilo 169 odeljenja, sa 5.727 učenika i 217 nastavnika. Prva i Druga mešovita gimnazija imale su 38 odeljenja sa 1.148 učenika i 60 nastavnika i profesora.
Srednje stručne cikole bile su: Srednja fiskulturna škola, Srednja ekonomska škola, Auto- saobraćajna. srednjotehnička škola, Škola za vozače motornih vozila i Majstorska škola, u kojima je ukupno bilo 45 odeljenja sa 1.297 učenika i 73 nastavnika i profesora. Niže stručne škole su bile: Industrijska škola „Zmaj”, Škola učenika u privredi br. 7, Škola učenika u privredi br. 15, Niža muzička škola „Kosta Manojlović” i Niža trgovačka škola. Ukupno su imale 35 odeljenja, sa 1.233 učenika i 69 nastavnika i profesora. Specijalne škole bile su: Osmogodišnja škola slepih „Veljko Ramadanović”, Škola učenika u privredi „Lujo Braj”. U ove dve škole radilo je 17 odeljenja sa 151 učenikom i 42 nastavnika i profesora. U podnetom izveštaju Saveta za prosvetu, na sednici Skupštine Narodnog odbora Opštine Zemun izneti su razni problemi pojedinih škola u Zemunu i ujedno dati predlozi za njihovo rešavanje i budući rad. Raspravljano je i o razvoju predškolskih ustanova.
Na teritoriji Zemuna tada je bilo četiri obdaništa i šest zabavišta, sa 365 mesta, u kojima je radilo sedam učitelja i 15 vaspitača. Razmatran je detaljno i rad vanškolskih ustanova u nadležnosti Saveta za školstvo Narodnog odbora opštine Zemun. U toku školske 1955 /56 godine bilo je na teritoriji Zemuna šest internata sa 744 učenika, u kojima je radilo 20 vaspitača. Raspravljajući o problemima u predškolskim i vanškolskim ustanovama, Savet za školstvo predlaže Narodnom odboru opštine da usvoji zaključke o unapređenju ovih delatnosti, što je uglavnom prihvaćeno. O razvoju zdravstva često se raspravljalo, a u njegovo unapređivanje dosta je ulagano. U martu 1956. godine na sednici Narodnog odbora sagledavane su materijalne potrebe razvoja zdravstvenih službi u Zemunu. Konstatovano je da se samostalno finansiraju Dom narodnog zdravlja i apotekarska ustanova. Dom zdravlja je imao sektorske ambulante: Zemun Polje, Ekonomija „13. maj”, „Sutjeska”, „Gornji Grad” i ambulante u preduzećima „Ikarus”, „Zmaj”, „Valjaonica”, „Brastvo i jedinstvo”, „Teleoptik”, „Galenika”, „Ivan Milutinović” i „Miloš Mamić”. Postojale su i apoteke: „Zemun”, „Fruška Gora”, „Pobeda”, „Sutjeska” i „Branko Radičević”. Zdravstvene ustanove koje su finansirane iz opštinskog budžeta bile su: Školska poliklinika, Antituberkulozni dispanzer, Dečji dispanzer, Kožnovenerični dispanzer i Savetovalište za žene. Na teritoriji opštine Zemun bile su ukupno 22 zdravstvene ustanone i u njima 140 zdravstvenih radnika (radilo je još 29 radnika honorarno).
Gradska bolnica u Zemunu nije bila u nadležnosti Saveta za zdravstvo opštine Zemun, već je o njoj vodio brigu Savet za zdravstvo i socijalnu politiku sreza Beograda. Gradska zemunska bolnica je 1956. godine imala 545 postelja. Razmatrajući stanje zdravstva u Zemunu, Narodni odbor opštine Zemun doneo je odluke o daljem razvoju ove važne delatnosti u skladu sa materijalnim mogućnostima opštine Zemun. Na teritoriji opštine Zemuna tada je bilo 449 dece pod starateljstvom, o kojima je brinula opštinska služba starateljstva. Ocenjeno je da treba još više ulagati u službu socijalne zaštite. U prethodnoj, 1955. godini Savet za zdravstvo i socijalno staranje, u zajednici sa Savetom za školstva, organizovao je đačka letovališta u Remeti, Dobroti, Poreču, Biogradu na Moru. Preko Društva izviđača, i u ovim letovalištima odmaralo se za vreme raspusta 1.186. dece. Shodno materijalnim mogućnostima ulagano je i u razvoj kulture, jer je Zemuncima izuzetno stalo da nastave svetle tradicije kulturnog centra kakav je njihov grad odvajkada bio. Nedostatak sredstava za ispunjavanje opravdanik želja i lepih planova kulturnih radnika i velikog broja pobornika raznovrsnog kulturnog života dopunjavao je entuzijazam koji se najviše ogledao u delatnosti dobrovoljnih kulturno umetničkih društava.
Na teritoriji Zemuna postojala su, u to vreme, sledeća društva: Kulturno-umetničko društvo „Sloga” (osnovano još 1917. godine), Amatersko dramsko pozorište (osnovano 1950. godine), Kulturno-umetničko društvo „Franc Rozman” (osnovano 1944. godine), Humorističko pozorište amatera „Branislav Nušić” (osnovano 1952. godine) i Akademsko pevačko društvo (registrovano je tek 1955. godine, kada su njegovi članovi pristali da se iz imena izbriše „jugoslovensko”). U toku 1955. i 1956. godine društva su održala 171 priredbu u Zemunu i okolnim mestima. Na 47. sednici Narodnog odbora opštine Zemun, održanoj 25. juna 1957. godine, razmatran je izveštaj o proteklim izborima za radničke savete i upravne odbore privrednih organizacija na teritoriji opštine.
Izbori u svim preduzećima izvršeni su u zakonskom roku, osim u Zanatskoj zadruzi za izradu mlinskih uređaja „Mlinomontaža”. U nekim preduzećima bilo je sitnijih nepravilnosti u samim izbornim radnjama, međutim, sve su na vreme uočene i otklonjene. Izuzetak je preduzeće „Jozo gde su izbori morali biti poništeni i naknadno održani drugi, jer je vršilac dužnosti direktora na svoju ruku menjao već utvrđenu listu kandidata. Novoizabrani radnički saveti i upravni odbori po svojoj strukturi odgovarali su klasnim ciljevima. Na primer, među 1.447 članova radničkih saveta najviše ih je iz neposredne proizvodnje (i.103 ili 76,23 odsto), a polovina su bili članovi SKJ. U upravnim odborima struktura je bila još izraženije radničkog karaktera: od 427 članova, 370 ili 86,65 odsto su iz neposredne proizvodnje, a 62,3 odsto članovi SKJ. Novim organima upravljanja prva briga je bila podsticanje bržeg razvoja i ostvarivanje privrednih planova. O intenzivnom privrednom razvoju Zemuna u periodu od 1955. do 1957. godine svedoče i podaci o porastu bruto produkta.
U 1955. bruto produkt zemunske privrede iznosio je 20 milijardi 334 miliona dinara, u 1957. bio je za 37 odsto veći i dostigao 28 milijardi 221 milion dinara. Iz godine u godinu promašivani su planovi razvoja industrije i trgovine, zanatstva i ugostiteljstva. Prema godišnjem izveštaju o privrednim kretanjima za 1957. godin.u bilo je karakteristično da je u industriji osvojena proizvodnja novih proizvoda za široku potrošnju, udvostručen je izvoz (828 miliona deviznih dinara) i da se na tržištu pojavila znatnija količina raznovrsne inostrane robe široke potrošnje. Tržište i snabdevanje je stabilizovano, pored ostalog, jer je te godine proširena i uređena nova zelena pijaca. Životni i društveni standard graljana se popravljao, ali stambene prilike su i dalje bile veoma loše. U 1956. godini zabeležen je dalji pad stambene površine po stanovniku — na 8,6 kvadratnih metara. To je za oko dva kvadratna metra manje od beogradskog proseka. Zato je vredna pažnje odluka da se počne izgradnja 23 stambene zgrade sa 596 stanova u 1958. godini, dok je u 1957. godini započeta izgradnja 33 stambene zgrade sa 570 stanova. U maju 1957, godine definitivno je uređena zgrada Doma kulture u Gradskom parku, čime je omogućeno da se održe 33 kulturne priredbe (kao što su koncerti, pozorišne predstave, književne večeri i slično). U Domu je te godine bilo 10.700 posetilaca.
Demokratski razvoj novog jugoslovenskog društva imao je uticaj na privredni i društveni razvitak Zemuna. Opšte karakteristike tog perioda su sledeće: Ustavni zakon je pospešio proces decentralizacije i demokratizacije, što je podsticalo samoupravljanje koje je tek počelo da se proširuje u oblasti prosvete, kulture i društvenih službi. „Bliže je određena sadržina samoupravljanja proizvođača u privredi. U narodnim odborima i narodnim skupštinama uvedena su veća proizvođača. Predviđeno je da radnici, posredstvom svojih predstavnika u većima proizvođača, utvrđuju materijalna sredstva koja se odvajaju za podmirenje društvenih potreba i da odlučuju o upotrebi tih sredstava…” (Istorija Saveza KPJ, str. 393).
DEMOKRATIZACIJA NARODNE VLASTI U ZEMUNU
Na zajedničkoj sednici Opštinskog narodnog odbora Zemuna i Opštinskog narodnog odbora Batajnice, održanoj 25. juna 1957, godine, doneta je odluka da se opština Batajnica pripoji Zemunu. Narodna skupština Narodne Republike Srbije, analizirajući rad u iskustva iz dosadašnjeg života i rada komuna, došla je do zaključka da se veće i ekonomski jače opštine lakše snalaze u novim uslovima i da su uspešnije obavljale svoje zadatke.
Zbog toga je došlo do izvesnih izmena područja opština i srezova na području NR Srbije. Narodna skupština NRS je, na svojoj sednici od 10. juna 1957. godine, donela novi zakon o područjima srezova i opština. Prema ovom zakonu, područje opštine Batajnica, u koje je uključeno i područje Ugrinovaca, pripaja se području opštine Zemun, s tim da ubuduće čine jednu opštinu. Sve ovo zahtevalo je izmene opštinskog Statuta i ostvarivanje nove organizacije Narodnog opštinskog odbora Zemuna. Na prvoj zajedničkoj sednici NO Zemuna i NO Batajnice izvršeno je konstituisanje novog Narodnog odbora opštine Zemun. Za predsednika je izabran Branko Pešić, za potpredsednika Branko Vujić, a za sekretara postavljen Milan Antonić. Kasnije, na sledećim sednicama Narodnog odbora opštine Zemun, izabrani su novi saveti i komisije, kao i ostali organi u kojima su bili zastupljeni i građani Batajnice i Ugrinovaca. Do novih izbora, koji su održani u novembru 1957. godine, Narodni odbor opštine Zemun u novom sastavu, posle pripajanja opštine Batajnice i Ugrinovaca, održao je osam sednica na kojima se pored organizacionih pitanja raspravljalo i o radničkom samoupravljanju, izvršenju planova proizvodnje po preduzećima, o komunalnim problemima u gradu, o saobraćaju, prosveti i mnogim drugim pitanjima. Na izborima u novembru 1957. za Narodni odbor opštine Zemun izabrano je 60 odbornika za Opštinsko veće i devet za Gradsko veće Beograda.
U veće proizvođača Narodnog odbora opštine Zemun izabrano je takođe 60 odbornika, a u Veće proizvođača grada Beograda izabrano je 11 odbornika. Na prvoj zajedničkoj sednici Opštinskog veća i Veća proizvođača, koja je održana 21. novembra 1957. godine, izvršeno je konstituisanje Opštinskog narodnog odbora Zemuna. Izabran je Branko Pešić za predsednika i Branko Vujić za potpredsednika, a izvršen je i izbor članova saveta i komisija pri Narodnom odboru opštine Zemun. Istog dana održana je prva sednica Veća proizvođača Narodnog odbora opštine Zemun. Sednicu je otvorio najstariji odbornik Nikola Petrović. Za predsednika Veća proizvođača izabran je Ignjac Vehovec. Na 6. zajedničkoj sednici Opštinskog veća i Veća proizvođača, održanoj 11. februara 1958. godine, donet je petogodišnji društveni plan za period 1957 — 1961. godina. Na 11. zajedničkoj sednici Opštinskog veća i Veća proizvođača, održanoj 6. maja 1958. godine, Branko Pešić je raspoređen na novu dužnost, a za predsednika Narodnog odbora Opštine Zemun izabran je Aleksandar Jovanović.
GODINE USPEŠNOG RAZVOJA 1957 — 1960
U Zemunu je u periodu od 1957. do 1960. godine ostvaren veoma značajan uspon privrednog razvoja i društvenog standarda. Ovo se ogleda u visokom porastu društvenog broja proizvoda (koji je udvostručen u odnosu na 1956. godinu), povećanju broja zaposlenih po stopi od 40 od-sto u poređenju sa stanjem iz 1956, povećanju asortimana proizvedene robe, jačanju radničkog samoupravljanja, organizacionom jačanju privrednih organizacija, znatnim ulaganjima u izgradnju objekata društvenog standarda. Društvenim planom razvoja od 1957. do 1961. godine predviđen je porast društvenog bruto proizvoda za 105 odsto, što znači dva puta već u vrednost od one koja je ostvarena u 1956. godini. Prosečna godišnja stopa rasta za privredu planirana je da bude 16,3 odsto. Međutim, zaključeno sa 1960. godinom, godišnja stopa privrednog rasta dostigla je 21,5 odsto. Privredni uspon najbolje može da se vidi iz tabele objavljene u dokumentu „Društveni plan razvoja Zemuna za period 1961 — 1965. godina”. Poljoprivreda je u ovom periodu posebno postizala dobre rezultate.
Na primer, planom je predviđeno da vrednost njene proizvodnje u 1961. godini dostigne 477 miliona dinara, ali je već u 1959. godini vrednost ostvarene proizvodnje dostigla 496 miliona dinara. Znatno je premašen i planirani broj zaposlenih Zemunaca. Prema planskim predviđanjima, 1961. godine u Zemunu je trebalo da bude zaposleno 21.489 radnika, ali već krajem 1960. godine broj zaposlenih iznosi 22.409. Pored visoke stope zapošljavanja, značajno je rasla i produktivnost rada (u 1960. godini iznosila je 53 odsto). Prema oceni odbornika Narodnog odbora opštine Zemun, Perspektivni plan 1957-1961. godina po vrednosti društvenog bruto proizvoda je premašen već u 1960. godini, ali je zato plan investicionih ulaganja znatno podbacio — ostvaren je po stopi od samo 60 odsto. I pored toga u ovom periodu izgrađene su nove fabrike i rekonstruisani proizvodni pogoni. Najveća investiciona ulaganja ostvarila je metalna, hemijska i tekstilna industrija. Izgrađeni su novi kapaciteti: Fabrika testenine „Fruška Gora” i novi pogoni preduzeća „Plastika” u Prošireni su i rekonstruisani — „Ikarus”, „Teleoptik”, „Galenika”, „Istra”, „Ivan Milutinović”, „Impa” i „Geomašina” .
Ni u neprivredne delatnosti nije uloženo koliko je planirano. Umesto sedam milijardi 341 miliona, do 1960. uloženo je pet milijardi i 816 miliona dinara. Ipak, društveni standard Zemunaca znatno je poboljšan, o čemu svedoče mnogobrojni podaci. Vodovod je sproveden u 95 ulica, tako da je vodovodna mreža od 34.238 metara u 1957. godini dostigla dužinu od 58.332 metra u 1960. godini. Kanalizaciona mreža iznosila je 1956. godine 29.714 dužnih metara, a 1960, godine 38.616 metara. Stambena izgradnja u ovom periodu doživela je svoj procvat. Dok je u 1957. godini izgrađeno svega 203 stana, ovaj broj se u 1960. godini povećao na 675 stanova društvenog i privatnog sektora. U ove četiri godine ukupno je izgrađeno 1825 stanova na užem području Zemuna, površine od 90.974 kvadratnih metara. Osim toga, u Batajnici i Ugrinovcima izgrađena su još 83 stana, površine 4.724 kvadratna metra. Stalni porast stanovnika uslovio je i brži tempo izgradnje prosvetnih, kulturnih, zdravstvenih i socijalnih objekata i ustanova. Podignute su i adaptirane osnovne škole „Majka Jugović”, „Gavrilo Princip”, „Petar Kočić”, i „Goce Delčev”, a počela je izgradnja nove školske zgrade na Keju oslobođenja. Proširene su i nove školske zgrade u Batajnici i Ugrinovcima.
Dobri rezultati u privrednom i društvenom razvoju iz godine u godinu, sami po sebi, bili su podsticajni, tako da je deceniju i po posle oslobođenja u Zemunu trajao nesmanjeni polet i želja da se što pre stigne u društvo razvijenih, da industrija ove beogradske opštine, po mnogo čemu pionirska i bez premca u predratnom periodu, uprkos zastarelim mašinama i opremi, dostigne vrhove savremene proizvodnje po kvalitetu, produktivnosti i ekonomičnosti. Kadrovsko jačanje školovanjem novih stručnjaka i razvojem nauke, naročito u šest poljoprivrednih instituta, blagotvorno su uticali na ostvarivanje petogodišnjih planova društveno-ekonomskog razvoja. Značajan doprinos svemu tome davali su veliki potencijali u društveno-političkim organizacijama, koje su, u skladu sa dobrom tradicijom, okupljale kreativne i sposobne pojedince u proizvodnji, u prosveti, u zdravstvu i drugim društvenim delatnostima.
– Ljiljana Zorkić –
